Στις 6 Ιανουαρίου η Εκκλησία μας γιορτάζει την βάπτιση του Χριστού. Η σπουδαία αυτή Δεσποτική εορτή κλείνει τον λατρευτικό κύκλο του αγίου Δωδεκαημέρου, που ξεκίνησε με την γιορτή των Χριστουγέννων και συμβολίζει την παλιγγενεσία του ανθρώπου. Η γιορτή είναι γνωστή ως «Θεοφάνεια, Επιφάνεια ή Φώτα», διότι έχουμε την εμφάνιση του Τριαδικού Θεού στον κόσμο. Ο Υιός βαπτίζεται, το Άγιο Πνεύμα εμφανίζεται σαν περιστέρι, ενώ ακούγεται η φωνή του Θεού Πατέρα.
Η ονομασία «Φώτα» δόθηκε επειδή ο Χριστός ήρθε για να φωτίσει τον κόσμο. Μέχρι τον 4ο αιώνα τα Χριστούγεννα συνεορτάζονταν με τα Φώτα. Από τότε όμως που η Εκκλησία αποφάσισε να χωρισθούν οι γιορτές, έδωσε θεολογικό περιεχόμενο στις διάφορες «Επιφάνειες» των αρχαίων θεών. Σύμφωνα με την παράδοση, μία από αυτές εορταζόταν στις 6 Ιανουαρίου. Αυτή την ημέρα, οι αιγύπτιοι λάτρεις ενός μυστηριακού θρησκεύματος εόρταζαν την εμφάνιση του Χρόνου ή του Κρόνου μέσα από τα νερά του Νείλου. Η επιφάνεια των αρχαίων θεοτήτων, καθώς και η χρήση του νερού από τους αρχαίους ως μέσο καθαρμού, αποτελεί τηρουμένων των αναλογιών, ιδιότυπη προτύπωση της εορτής των Θεοφανείων. Έτσι σήμερα αντί γι’ αυτήν, γιορτάζουμε την αληθινή Θεοφάνεια που πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της βάπτισης του Χριστού.
Τα πρώτα χρόνια του χριστιανισμού, κατά τη διάρκεια της παννυχίδας (ολονύκτιας αγρυπνίας) των Θεοφανείων μετά τον αγιασμό των υδάτων, βαπτίζονταν οι κατηχούμενοι. Έτσι μετά τη βάπτισή τους στα αγιασμένα νερά, γίνονταν νέοι άνθρωποι, θεοφόροι και πνευματοφόροι. Τα Θεοφάνεια θεωρούνταν η πιο σημαντική ελληνική γιορτή μετά την Ανάσταση του Χριστού, και γιορτάζεται σ’ όλη τη χώρα με λαμπρότητα. Πολλά είναι τα έθιμα του λαού μας που συνδέονται με αυτή τη γιορτή. Τα πιο γνωστά είναι:
Τα κάλαντα
Παραμονή των Φώτων μετά τον εκκλησιασμό, τα παιδιά ξεχύνονταν στις γειτονιές και έψαλλαν τα κάλαντα, που αναφέρονταν στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο και στο γεγονός της βαπτίσεως του Χριστού.
Ο μικρός αγιασμός ή πρωτάγιαση
Την παραμονή των Θεοφανείων, μετά τη θεία λειτουργία, τελείται η ακολουθία του μικρού αγιασμού και στη συνέχεια ο ιερέας γυρίζει όλα τα σπίτια και τα «αγιάζει», δηλαδή τα ραντίζει για να έχουν ευλογία και να φύγει μακριά κάθε κακό. Παλαιότερα πίστευαν ότι με τον αγιασμό εξαφανίζονταν οι καλικάντζαροι, οι οποίοι έτρεμαν την έλευση του ιερέα. Φεύγοντας έλεγαν: «Φεύγετε να φεύγουμε κι έφτασε ο τουρλόπαπας με την αγιαστούρα του και με τη βρεχτούρα του».
Ο αγιασμός των υδάτων και η κατάδυση του Σταυρού
Ανήμερα των Φώτων μετά τη θεία λειτουργία γίνεται ο μεγάλος αγιασμός και η κατάδυση του Σταυρού στη θάλασσα, ή λίμνη ή ποτάμι. Ο ιερέας μετά την ακολουθία του μεγάλου αγιασμού πετάει το σταυρό (ο οποίος συνήθως είναι δεμένος για να μη χαθεί) στο νερό, πραγματοποιώντας έτσι τον αγιασμό των υδάτων. Πολλοί νέοι, οι λεγόμενοι βουτηχτάδες βουτούν στα παγωμένα νερά για να τον πιάσουν. Είναι μεγάλη ευλογία και τιμή το να πιάσει κάποιος το σταυρό. Οι καμπάνες χτυπούν χαρμόσυνα όπως και οι σειρήνες των πλοίων. Σε κάποια μέρη της Ελλάδας ο νέος που θα πιάσει τον σταυρό, τον κρατάει στο σπίτι του για ευλογία όλο το χρόνο, και τον επιστρέφει την παραμονή των Θεοφανείων στην εκκλησία. Οι πιστοί πίνουν με ευλάβεια τον αγιασμό και ραντίζουν με αυτόν τα σπίτια, τα χωράφια και τα ζώα τους. Αυτή την ημέρα γινόταν και η έναρξη των θαλασσινών ταξιδιών: «Τώρα αγιάζουν τα νερά και φεύγουν τα καράβια…»
Τα ραγκουτσάρια
Τα ραγκουτσάρια, έθιμο της Καστοριάς, είναι ένα τριήμερο εκδηλώσεων καρναβαλιού. Όσοι συμμετέχουν, μεταμφιέζονται σε ζώα ή στο αντίθετο φύλλο (οι άνδρες ντύνονται γυναίκες και το αντίστροφο). Αμέσως μετά τον αγιασμό των υδάτων, τα ραγκουτσάρια ξεχύνονται στις γειτονιές, τραγουδώντας και χορεύοντας. Οι εκδηλώσεις ολοκληρώνονται με μεγάλη παρέλαση στην πόλη.
Τα τζαμαλάρια
Στην Πέλλα αναβιώνει το έθιμο των τζαμαλαρίων. Υποτίθεται ότι γίνεται ένας γάμος όπου ένα ζιζάνιο το «μπουμπάρι» μπαίνει ανάμεσα στους νεόνυμφους, τους ανακατεύει και τους προτείνει άλλο ταίρι. Ακολουθεί ατέλειωτο γλέντι.
Γιάλα-γιάλα
Στην Ερμιόνη, την παραμονή των Φώτων, οι νέοι, κυρίως αυτοί που θα καταταγούν στο στρατό και οι ναυτικοί, στολίζουν τις βάρκες με κλαδιά φοινίκων. Τη νύχτα φορούν παραδοσιακές στολές και γυρίζουν τα σπίτια δεχόμενοι κεράσματα. Το πρωί στο λιμάνι, μέσα στις στολισμένες βάρκες τραγουδούν το «γιάλα-γιάλα» και τις κουνούν μέχρι να βουτήξουν για να πιάσουν το σταυρό και την εικόνα της Θεοτόκου, που επίσης ρίχνουν στη θάλασσα. Στη νέα Κίο αναβιώνουν μικρασιάτικα έθιμα. Ρίχνουν στο νερό τον νεότερο καπετάνιο και αμέσως μετά πυροβολούν τους τενεκέδες που έχουν τοποθετηθεί ανοικτά στην θάλασσα κι επιπλέουν.
Η καμήλα και η απαγωγή
Στη Γαλάτιστα Χαλκιδικής αναβιώνει ένα έθιμο από τα τέλη του 19ου αιώνα. Τότε, ένας Έλληνας προκειμένου να απαγάγει την αγαπημένη του, την οποία του είχε αρπάξει ο γιος του τούρκου επιτρόπου, έστησε γλέντι στο χωριό και παράλληλα κρύφτηκε μαζί με τους φίλους του κάτω από το ομοίωμα μιας καμήλας. Μπήκαν στο τούρκικο σπίτι, έκλεψαν την κοπέλα και τη φυγάδευσαν κάτω από το ομοίωμα. Σήμερα, το έθιμο αναβιώνει με το ομοίωμα της καμήλας να γυρνά στο χωριό και με 6 άνδρες να κρύβονται από κάτω κουνώντας κουδούνια, χορεύοντας και τραγουδώντας.
Οι αράπηδες
Το έθιμο αυτό που έχει τις ρίζες του στη αρχαία Ελλάδα και συγκεκριμένα στις διονυσιακές τελετές, αναπαριστά τη μάχη ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο. Σύμφωνα με αυτό, οι κάτοικοι της Δράμας και της Καβάλας ντύνονται με προβιές ζώων, φορούν κουδούνια και χορεύουν στο δρόμο για να ξορκίσουν τα κακά πνεύματα και τους καλικάντζαρους, και να φέρουν το αισιόδοξο μήνυμα της ζωής.
Τα ιερά πορτοκάλια
Στη Λευκάδα, οι πιστοί βουτούν στη θάλασσα την ώρα της κατάδυσης του σταυρού πορτοκάλια δεμένα μεταξύ τους με σπάγκο. Στη συνέχεια τα παίρνουν στο σπίτι τους για ευλογία και ένα από αυτά το αφήνουν στα εικονίσματα για έναν ολόκληρο χρόνο.
Πλύσιμο των εικόνων
Σε πολλά μέρη της πατρίδας μας μετά τη ρίψη του σταυρού και ενώ έχουν αγιασθεί τα νερά, οι χριστιανοί πλένουν στη θάλασσα τις εικόνες που έχουν φέρει από τα σπίτια τους.
Φώτα και ουράνια
Σύμφωνα με την παράδοση, την παραμονή των Φώτων τη νύχτα, ανοίγουν τα ουράνια και εισακούονται οι ευχές των πιστών. Το βράδυ της παραμονής στρώνεται το νηστίσιμο τραπέζι και κάθονται όλοι με τη σειρά από τον πιο μικρό της οικογένειας έως τον πιο μεγάλο. Ο πατέρας της οικογένειας έχει θυμίαμα πάνω σε ένα υνί και με αυτό θυμιατίζει το σπίτι για να φύγουν τα δαιμόνια, ενώ ο μικρότερος της οικογένειας λέει την προσευχή πριν το φαγητό.
Οι Μωμόγεροι
Οι Μωμόγεροι είναι ένα έθιμο το οποίο συνηθιζόταν στον Πόντο από τους αρχαίους χρόνους. Μετέπειτα πήρε χριστιανικό χαρακτήρα, πάντα όμως, ήταν ένα μέσο αναγνώρισης της ελληνικής καταγωγής των Ποντίων. Η ονομασία του προκύπτει από το μίμος ή μώμος και τη λέξη γέρος. Ο Μώμος ήταν ο ελληνικός θεός της χλεύης. Αναβιώνει σε διάφορες περιοχές της πατρίδας μας ακόμα και σήμερα, όπου κατοικούν Πόντιοι. Την εβδομάδα πριν από το νέο έτος, όσοι συμμετέχουν, ντύνονται με διάφορα κοστούμια. Κάθε ένα από αυτά απεικονίζει ένα μέρος της ποντιακής λαογραφίας. Η αρκούδα είναι σύμβολο της δύναμης, η ηλικιωμένη γυναίκα του παρελθόντος, ενώ η νύφη του μέλλοντος. Το άλογο συμβολίζει την ανάπτυξη, ο γιατρός την υγεία, ο στρατιώτης την υπεράσπιση και ο Άγιος Βασίλης την καινούρια χρονιά. Στο δρώμενο, που έχει σατιρικό χαρακτήρα παρουσιάζεται η αναγέννηση της φύσης με την αλλαγή του νέου έτους.
Οι φωταράδες και οι φούταροι
Σε πολλά χωριά της Χαλκιδικής την ημέρα των Φώτων τηρείται το έθιμο των φωταράδων. Ο βασιλιάς φοράει το ταλαγάνι, φορτωμένος με κουδούνια και ανοίγει το χορό. Πίσω του οι φωταράδες κρατούν ξύλινα σπαθιά προκειμένου να χτυπήσουν όποιον επιδιώξει να πάρει το λουκάνικο που στήνεται στη μέση του χωριού. Στον Άγιο Πρόδρομο, την παραμονή της γιορτής, οι φούταροι γυρίζουν το χωριό με τα ρόπαλά τους, χορεύουν και αντί για χρήματα, όταν λένε τα κάλαντα, παίρνουν κρέας και λουκάνικα. Την ημέρα του Αγίου Ιωάννου χορεύουν στην πλατεία του χωριού και πετούν τα ρόπαλα ψηλά σφυρίζοντας με όλη τους τη δύναμη για να σηματοδοτήσουν το τέλος του Δωδεκαημέρου.
Η πατρίδα μας πλούσια σε έθιμα γιορτάζει τη μεγάλη γιορτή της Χριστιανοσύνης με ιδιαίτερη χαρά και πολλές εκδηλώσεις. Πολλές από αυτές αποτελούν διαιώνιση αρχαίων ελληνικών εθίμων, γεγονός που αποδεικνύει τη συνέχεια του λαού μας και την ικανότητά του να μετουσιώνει τις γιορτές και τις παραδόσεις και να τους δίνει την πρέπουσα τιμή και αξία. Στην αντίληψή του τα Θεοφάνεια είναι «Μεγάλη γιορτή Θεότρομη». Εμείς ευχόμαστε καλή φώτιση σε όλους τους Έλληνες που τόσο πολύ την έχουμε ανάγκη. Χρόνια πολλά!
ΙΟΥΣΤΙΝΗ Μ.
Διαβάστε περισσότερα: http://www.xryshaygh.com/enimerosi/view/ellhnika-ethima-twn-theofaneiwn#ixzz53OtTH9Ia