Μέρος Α’
Μετά το καταραμένο 1922, annus horribilis του νεώτερου Ελληνισμού – με ενάμιση εκατομμύριο βασανισμένους πρόσφυγες και περίπου 650.000 νεκρούς Έλληνες, με τον βίαιο ξεριζωμό του Γένους μας από την γη της Ιωνίας και του Πόντου μετά από 4 περίπου χιλιετίες αδιάκοπης παρουσίας – προέκυψε μια φρενήρης αναζήτηση ανακάλυψης ενός νέου Εθνικού Οράματος, ενώ συνακόλουθα ενέκυψε αφόρητη και πιεστική η ανάγκη μιας αναπροσαρμογής και αναδιαμόρφωσης ή μιας εκ νέου μορφοποίησης της Εθνικής Θεωρίας. Η Μικρασιατική Καταστροφή στάθηκε ίσως η μεγαλύτερη και βαθύτερη τομή της νεοελληνικής ιστορίας, γιατί οι συνέπειες της επελθούσας συντριβής σε καθολική έκταση, επηρέασαν όλους τους τομείς της εθνικής μας ζωής, είναι δε επώδυνα αισθητές έως και τις ημέρες μας.
Επήλθε σε γιγαντιαία κλίμακα, πλήθος δεινών εις βάρος του Ελληνισμού:
Ευτελισμός κάθε ανθρώπινης αξιοπρέπειας του Ελληνικού πληθυσμού, με μαρτυρικούς βασανισμούς αιχμαλώτων, βιασμούς και επέλευση φρικτής ηθικής οδύνης υπό κλίμα τρόμου και απειλής θανάτου.
Ατέλειωτες πορείες αιχμαλώτων στα εξοντωτικά «Τάγματα εργασίας», σφαγές, θηριωδίες και εκτελέσεις.
Αρπαγές, λεηλασίες σπιτιών και περιουσιών, γεωργικές και κτηνοτροφικές καταστροφές, κατακρήμνιση σχολείων, ναών και άλλων ευαγών ιδρυμάτων, χρεοκοπία και καταστροφή βιοτεχνικών και βιομηχανικών επιχειρήσεων.
Με την εδαφική συρρίκνωση της Ελλάδος (1922), εχάθησαν οι ιδιαιτέρως ανεπτυγμένες οικονομικώς και πολιτιστικώς περιοχές της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης και το Έθνος οδηγήθηκε στην τελευταία πράξη της Μεγάλης Ιδέας. Η πλειονότης των προσφύγων ετάχθη στο πλευρό των Φιλελευθέρων, πιστεύοντας ότι η Αντιβενιζελική παράταξη ήταν υπεύθυνη για την καταστροφή.
Συνέπεια της καταστροφής ήταν επίσης και η Συνθήκη της Λωζάνης, δηλαδή η συνθήκη «ειρήνης», η οποία έθεσε τα όρια της συγχρόνου Τουρκίας. Υπεγράφη στη Λωζάνη της Ελβετίας, στις 24 Ιουλίου 1923 από την Ελλάδα, την Τουρκία και τις άλλες χώρες που επολέμησαν στον Πρώτο Μεγάλο Πόλεμο και στην Μικρασιατική εκστρατεία (1919-1922) και συμμετείχαν στην Συνθήκη των Σεβρών.
Μετά την εκδίωξη από την Μικρά Ασία του Ελληνικού στρατού, ενεφανίσθη η ανάγκη αναπροσαρμογής της συνθήκης των Σεβρών. Στις 20 Οκτωβρίου 1922 εξεκίνησε συνέδριο που διεκόπη μετά από έντονες διαμάχες, στις 4 Φεβρουαρίου 1923, για να επαναρχίσει στις 23 Απριλίου. Το τελικό κείμενο υπεγράφη στις 24 Ιουλίου, μετά από 7,5 μήνες διαβουλεύσεων. Η Τουρκία ανέκτησε την Ανατολική Θράκη, την Ίμβρο και την Τένεδο, μια λωρίδα γης κατά μήκος των συνόρων με την Συρία, την περιοχή της Σμύρνης και της Διεθνοποιημένης Ζώνης των Στενών, η οποία όμως θα έμενε αποστρατικοποιημένη και αντικείμενο νέας διεθνούς διασκέψεως. Παρεχώρησε τα Δωδεκάνησα στην Ιταλία, όπως προέβλεπε και η συνθήκη των Σεβρών, αλλά χωρίς πρόβλεψη για δυνατότητα αυτοδιάθεσης. Ανέκτησε πλήρη κυριαρχικά δικαιώματα σε όλη της την επικράτεια και απέκτησε δικαιώματα στρατιωτικών εγκαταστάσεων σε όλη την επικράτειά της, εκτός της ζώνης των στενών.
Η Ελλάς υπεχρεώθη να πληρώσει σε είδος (ελλείψει χρημάτων) τις πολεμικές επανορθώσεις. Η αποπληρωμή έγινε με επέκταση των τουρκικών εδαφών της Ανατολικής Θράκης πέραν των ορίων της συμφωνίας. Οι νήσοι Ίμβρος και Τένεδος παρεχωρήθησαν στην Τουρκία με τον όρον ότι θα εδιοικούντο με ευνοϊκούς όρους για τους Έλληνες. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης έχασε την ιδιότητα του «Εθνάρχου» και το Πατριαρχείο ετέθη υπό ειδικό διεθνές νομικό καθεστώς.
Σε αντάλλαγμα, η Τουρκία παρητήθη από όλες τις διεκδικήσεις για της παλαιές περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εκτός των συνόρων της και εγγυήθηκε τα δικαιώματα των μειονοτήτων στην Τουρκία. Με χωριστή συμφωνία μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας απεφασίσθη η υποχρεωτική ανταλλαγή μειονοτήτων από τις δύο χώρες και η αποστρατικοποίηση μερικών νήσων του Αιγαίου.
Η πραγματοποιηθείσα υποχρεωτική ανταλλαγή μειονοτήτων προεκάλεσε μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών. Μετεκινήθησαν από τη Μικρά Ασία στην Ελλάδα 1.650.000 «Τούρκοι υπήκοοι», χριστιανικού θρησκεύματος και από την Ελλάδα στην Τουρκία 670.000 «Έλληνες υπήκοοι», μουσουλμανικού θρησκεύματος. Η θρησκεία και όχι η καταγωγή απετέλεσε το βασικό κριτήριο για την ανταλλαγή αυτή.
Το 1922 αποτελεί λοιπόν την «χρονολογία ορόσημο» στην ιστορία της νεότερης Ελλάδας, καθώς η σχεδόν αφανιστική Μικρασιατική Καταστροφή λειτούργησε ως αφετηρία ριζικής αναδιάρθρωσης του συνόλου ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού και μιας ολότελα νέας φάσης της νεώτερης εθνικής ιστορίας. Η επελθούσα συντριπτική ήττα στην Μικρασία, νέκρωσε ουσιαστικά κάθε ελληνική αλυτρωτική προσδοκία αυτοκρατορικής αναγέννησης και σηματοδότησε την θανατηφόρα εξάλειψη της Μεγάλης Ιδέας, [η οποία αποτελούσε την κυρίαρχη συνιστώσα της Εθνικιστικής Ιδεολογίας (τουλάχιστον από το 1844), είχε δε φανεί το 1920 ότι υλοποιείται με την «Συνθήκη των Σεβρών», εγγίζοντας το όνειρο της «Μεγάλης Ελλάδας των επτά θαλασσών και των δύο ηπείρων»].
Ειδικότερα, στον ευρύτερο χώρο της Εθνικής Θεωρίας, το καταραμένο 1922 σηματοδοτεί την παγίδευση του Εθνικού Οράματος (μέχρι τότε δεδομένου, απλού και ξεκάθαρου) σε μια νοσηρή φάση παροξυντικής και αυξομειούμενης κρίσης. Ταυτόχρονα, επειδή η Μεγάλη Ιδέα έως εκείνην την στιγμή κατείχε την κορυφαία θέση στον επίσημο κρατικό και ακαδημαϊκό ιδεολογικό λόγο, η συντριβή της προξένησε εύλογα έναν γενικευμένο κλονισμό όλων των μέχρι τότε δομικών συνιστωσών και λειτουργικών σταθερών, μια «διασχιστική» ρήξη των παραδοσιακών οριζουσών της έως τότε κυρίαρχης κρατικής ιδεολογίας.
Η αποσαθρωτική και πολυαίμακτη στρατιωτική ήττα και η συνακόλουθη εθνολογική διαφοροποίηση και γεωπολιτική καταστροφή, σε συνδυασμό με την επελθούσα κατέρρειψη του μεγαλειώδους αλυτρωτικού οράματος της «αυτοκρατορικής παλιννόστησης» του Ελληνισμού, μετά το 1922 οδηγούν «εκβιαστικά» στην ανάγκη ριζικής καθολικής ανασυγκρότησης και ουσιαστικής βαθιάς ανανέωσης της ελληνικής Εθνικής Θεωρίας.
Η ανάγκη αυτή καθίσταται αφόρητα πιεστική και βιαστικά επιτακτική, καθώς κατά τον Μεσοπόλεμο οι πολυεπίπεδες συνέπειες από την καταβαράθρωση της Μεγάλης Ιδέας σωρεύονται και συναρθρώνονται ομού με ποικίλα άλλα ευρέα πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα, εμφανιζόμενα με ιδιάζουσα οξύτητα σ’ αυτήν την περίοδο : διαρκής πολιτική αστάθεια, διάχυση αντεθνικών ιδεών, τεράστιο προσφυγικό πρόβλημα, προϊούσα κοινωνική εξαθλίωση και βαθιά οικονομική κρίση. Η συνύπαρξη και η πολλαπλασιαστική διαδραστική αλληλεπίδραση όλων αυτών των προβλημάτων κατέστησε αναγκαία την ανοικοδόμηση ή την εκ νέου συγκρότηση μιας πειστικής Εθνικής Θεωρίας, η οποία, εκτός των άλλων, έπρεπε επιπλέον να μπορεί να εξασκήσει καταλυτική «αρμογόνο», συνεκτική επίδραση στα διάφορα αντίπαλα κοινωνικά συμφέροντα και στις αντίπαλες κοινωνικές ομάδες.
Μέσα σ’ αυτές τις εξαπλούμενες σηπτικές συνθήκες, στους χώρους των διανοουμένων διεξάγεται μια μεγάλη ιδεολογικοπολιτική συζήτηση που εκτυλίσσεται γύρω από το κατάλληλο περιεχόμενο και τους ενδεχόμενους τρόπους μιας άρδην υλοποίησης ενός νέου «Εθνικού Οράματος». Στην παθιασμένη και συχνότατα πολεμική αυτή συζήτηση λαμβάνει πρόθυμα μέρος ένας σημαντικός αριθμός στοχαστών, μελετητών, διανοουμένων, αλλά και πολιτικών, οι οποίοι προέρχονται από ολόκληρο το ιδεολογικό και πολιτικό φάσμα. Μέσα σ’ ένα ιδεολογικό κλίμα που σφραγίζεται από την κατάρρευση της Μεγάλης Ιδέας και την τραυματική διάψευση των εθνικών αλυτρωτικών προσδοκιών, γεννώνται νεοφανείς ερμηνείες και εμπαθείς συζητήσεις, εκλύονται νεόκοποι προβληματισμοί και προκαλούνται σφοδρές αντιπαραθέσεις, εκφράζονται πρωτότυπες αναζητήσεις και διατυπώνονται νέες ή αναπαλαιωμένες προτάσεις. Καθώς λοιπόν η ρηξικέλευθη συζήτηση αποκτά αξιοσημείωτο εύρος σχετικά με τα θιγόμενα ζητήματα, αλλά και σ’ ότι αφορά στους εμπλεκομένους, πράγματι δεν είναι καθόλου υπερβολικό να χαρακτηρίσουμε τον Μεσοπόλεμο ως μία περίοδο παρατεταμένης ενδελεχούς αναζήτησης, εμπνευσμένης και φανατικής συγκρότησης και έντονης ζύμωσης νέων «δοκιμαστικών» Εθνικών Οραμάτων.
Παρά το ότι οι εκφάνσεις αυτών των αναζητήσεων είναι πολυποίκιλες, πολυσύνθετες και πολυεπίπεδες, μπορούμε με ασφάλεια κι ευθυκρισία να διακρίνουμε δυο βασικές διαστάσεις στο πλαίσιο των γενικότερων συζητήσεων : Η πρώτη διαμορφώνεται με πυρηνικό άξονα τις συζητήσεις για το ποιο θα πρέπει να είναι το νέο Εθνικό Όραμα, η νέα Μεγάλη Ιδέα του Ελληνισμού. Η δεύτερη συνίσταται από τις αναζητήσεις γύρω από τις έννοιες «Έθνος» και «Εθνική Ταυτότητα». Συχνά αυτές οι δύο διαστάσεις διαπλέκονται μεταξύ τους. Οι θέσεις που διατυπώνονται για το πρέπον περιεχόμενο της νέας Μεγάλης Ιδέας αποκαλύπτουν με σαφείς αντιστοιχίες πώς αντιλαμβάνεται ο εκάστοτε εκφραστής των θέσεων αυτών τις έννοιες «Έθνος» κι «Εθνική Ιδεολογία» και αντιστρόφως, ενώ μέσα από τις εργώδεις απόπειρες προσδιορισμού της «Εθνικής Ταυτότητος» προκύπτουν αντιλήψεις και προτάσεις που αφορούν και στο πραγματικό περιεχόμενο του ζητουμένου νέου Εθνικού Οράματος.
Πάντως, η μετά την καταστροφή διαρκής υποβάθμιση του βιοτικού επιπέδου ευρέων τμημάτων του πληθυσμού επηρέασε επίσης την εξέλιξη των κομμάτων κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου. Όταν η εξωτερική πολιτική έπαυσε να ευρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος, ήλθαν εντονότερον στο προσκήνιο οι συγκρούσεις συμφερόντων οικονομικού και κοινωνικού χαρακτήρος. Σε πολλούς ανθρώπους (ανεξαρτήτως πολιτικής τοποθετήσεως) επήλθε κόπωση από την μόνιμο πολιτική αστάθεια και από την διαρκή και κλιμακουμένη όξυνση που καλλιεργούσαν τα κομματικά επιτελεία και τα αλληλοδιάδοχα πραξικοπήματα αξιωματικών. Σε αυτήν την κόπωση προσετέθη η δυσαρέσκεια για τις διαμάχες συμφερόντων πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής υφής, καθώς και για την πληθώρα των διαφορετικών πολιτικών ιδεολογιών. Έτσι, ο Εθνικός Κυβερνήτης Ιωάννης Μεταξάς δεν εχρειάσθη να εξασκήσει την οποιανδήποτε βία για να επιβάλει, το 1936, την δικτατορία του με …. ψήφο εμπιστοσύνης της Βουλής!
Α. Κωνσταντίνου
Διαβάστε περισσότερα: http://www.xryshaygh.com/enimerosi/view/poreia-anazhthshs-twn-ethnikwn-idewn#ixzz5eNYfyIaZ