Η ναυμαχία της Λήμνου στις 5 Ιανουαρίου 1913 ήταν η δεύτερη από τις δύο μεγάλες ναυμαχίες μεταξύ του Ελληνικού Βασιλικού Ναυτικού και του Οθωμανικού Στόλου κατά τον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο που πραγματοποιήθηκε στην περιοχή της νήσου Λήμνου, εξ ου και η ονομασία της. Η ναυμαχία έληξε με νίκη του ελληνικού στόλου και τον εγκλεισμό του οθωμανικού εντός των Δαρδανελίων στη δεκαετία που ακολούθησε.
Τον Οκτώβρη του 1912, μετά από ταυτόχρονη κήρυξη πολέμου, οι κατά ξηράν δυνάμεις της Ελλάδος, Σερβίας, Βουλγαρίας και Μαυροβουνίου, επετέθησαν εναντίον της άλλοτε κραταιάς Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που τώρα πλέον ήταν ο “Μεγάλος ασθενής της Ευρώπης”. Μέσα σε ενάμισι μήνα οι Τούρκοι εκδιώκονται από όλα σχεδόν τα Ευρωπαϊκά εδάφη τους, καθώς οι συμμαχικοί στρατοί νικούν σε διαδοχικές μάχες τα αποκαρδιωμένα Οθωμανικά στρατεύματα, που βρίσκουν τελευταίο καταφύγιο στην οχυρωμένη γραμμή Αίνου – Μήδειας ή Τσατάλτζας, μόλις λίγα χιλιόμετρα από την Κωνσταντινούπολη. Ο ελληνικός στρατός κινείται ταχύτατα και νικώντας τους Τούρκους σε δύο αποφασιστικές μάχες στο Σαραντάπορο και τα Γιαννιτσά, απελευθερώνει την Θεσσαλονίκη στις 26 Οκτωβρίου 1912, μία μέρα πριν μπουν σ’ αυτήν οι Βούλγαροι. Στις 20 Νοεμβρίου 1912 τα βαλκανικά κράτη υπογράφουν ανακωχή, πλην της Ελλάδος η οποία αποφασίζει να συνεχίσει τον πόλεμο με την Τουρκία. Πόλεμος που θα συνεχισθεί ουσιαστικά στην θάλασσα καθώς το μόνο σημείο που οι Ελληνικές και οι Τουρκικές δυνάμεις ήταν σε επαφή στην ξηρά ήταν το Μπιζάνι.
Ο Ελληνικός Στόλος ήταν η μόνη ικανή δύναμη που μπορούσε να αντιμετωπίσει τις ναυτικές δυνάμεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Πρόσφατα είχε αποκτήσει το ισχυρότερό του πλοίο, το εύδρομο Γεώργιος Αβέρωφ. Οι Τούρκοι εκτός των δύο μεγάλων θωρηκτών γερμανικής ναυπηγήσεως (Χαϊρεντίν Βαρβαρόσσα και Τοργκούτ Ρεϊς) , διέθεταν και δύο παλαιότερα θωρηκτά, το Μεσσουδιέ και το παλιό και αργό Ασσάρι Τεφίκ. Όμως το κόσμημα του Οθωμανικού στόλου ήταν τα δύο νεότευκτα και ταχύτατα ημιθωρηκτά εύδρομα που ναυπηγήθηκαν το 1905 σε Αμερική και Αγγλία, το Χαμηδιέ και το Μετζηδιέ. Ο Τουρκικός στόλος, που διοικούνταν από τον Ναύαρχο Ραμίζ Μπέη, είχε σαν κύρια βάση τον Ναγαρά – την αρχαία Άβυδο – προστατευμένη μέσα στα στενά των Δαρδανελλίων. Η Ελλάδα αντιπαρατάσσει εκτός από το Αβέρωφ και τα τρία παλαιά ανακαινισμένα γαλλικής ναυπηγήσεως θωρηκτά Ύδρα, Σπέτσες και Ψαρά.
Φαίνεται αρχικά πως μειονεκτεί σε αριθμό πλοίων, εκτόπισμα και πυροβολικό για μια κατά μέτωπο ναυτική σύγκρουση. Διαθέτει όμως πληρώματα με πολύτιμη ναυτική εμπειρία και υψηλό φρόνημα και ηθικό. Η μεγαλύτερη όμως υπεροχή της Ελλάδος στην θάλασσα είναι ο αρχηγός του ναυτικού της, ο ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης, ένας ευφυέστατος ναυτικός που είχε ζωντανή μέσα του την βαριά κληρονομιά των προγόνων του πυρπολητών του 21, και μεγάλο πάθος για νίκη επί “του εχθρού του γένους”. Ο Έλληνας ναύαρχος από την αρχή του πολέμου ήθελε να εξασφαλίσει μία βάση επιχειρήσεων, η οποία θα του έδινε την ευκαιρία να παρακολουθεί στενά τις κινήσεις του Τουρκικού στόλου. Η νήσος Λήμνος με την στρατηγική της θέση μόλις 44 μίλια από την έξοδο των Δαρδανελλίων και με ένα θαυμάσιο φυσικό λιμάνι, τον Μούδρο, ήταν η ιδανική επιλογή.
Η πρώτη κορυφαία μάχη μεταξύ του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού και του Οθωμανικού Στόλου ήταν η ναυμαχία της Έλλης στις 3 Δεκεμβρίου 1912 και πραγματοποιήθηκε στην έξοδο των στενών των Δαρδανελλίων (ή Ελλησπόντου). Η ναυμαχία έληξε με τη νίκη του ελληνικού στόλου και τον εγκλεισμό του οθωμανικού εντός των στενών. H ναυμαχία αυτή, ήταν νίκη μεγάλη για τους Έλληνες, δεν ήταν όμως η αποφασιστική μάχη πού ήθελε ο Κουντουριώτης. Έτσι διέταξε τα αντιτορπιλικά να περιπολούν νύχτα μέρα έξω από τα στενά και αυτός με τον υπόλοιπο στόλο περίμενε στον Μούδρο…
Περί το τέλος του Δεκεμβρίου του 1912 παρατηρήθηκαν συχνές εμφανίσεις πλοίων του οθωμανικού στόλου στην προ των Δαρδανελίων θάλασσα. Οι εμφανίσεις αυτές ενίσχυσαν την υπόνοια ότι ο εχθρικός στόλος θα δοκίμαζε για άλλη μια φορά τη χρήση των όπλων. Πράγματι, τη νύχτα της 4ης Ιανουαρίου 1913 ο Αρχηγός του τουρκικού στόλου πλοίαρχος Ταχίρ Μπέης επιβιβάσθηκε στο «Μετζητιέ» και επιχείρησε αναγνώριση της προ των Δαρδανελίων θάλασσας. Στη συνέχεια επιβιβάσθηκε στη ναυαρχίδα «Χαϊρεδδίν Βαρβαρόσσα», από όπου επικεφαλής ολοκλήρου του τουρκικού στόλου κατευθύνεται με όλη την ταχύτητα προς το ελληνικό ορμητήριο του Μούδρου. Η έξοδος έγινε έγκαιρα αντιληπτή από το ανιχνευτικό Λέων που ειδοποίησε σχετικά το ναύαρχο Κουντουριώτη. Ο Αρχηγός του ελληνικού στόλου, αφού ετοιμάσθηκε αμέσως για να αποπλεύσει, έστειλε προς τον ελληνικό στόλο το ακόλουθο σήμα: «Ο ναύαρχος εύχεται την καλήν ημέραν εις τα γενναία επιτελεία και τα πληρώματα».
Ο Ραμίζ Μπέης, προσπαθώντας να ανορθώσει το πεσμένο ηθικό των ανδρών του για την νέα μάχη, έφερε από το μουσείο της Κωνσταντινουπόλεως το περίφημο λάβαρο του φοβερού κουρσάρου Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσσα που καταναυμάχησε τον χριστιανικό στόλο του Αντρέα Ντόρια στην Πρέβεζα το 1538, και το ύψωσε στον ιστό της ναυαρχίδας του που έφερε το ίδιο όνομα. Και με το κατακόκκινο και χρυσοκεντημένο με ρητά από το Κοράνι λάβαρο να ανεμίζει στο προπορευόμενο πλοίο, ο Τουρκικός στόλος πέρασε το ακρωτήρι της Έλλης στις 8 και 20 το πρωί της 5ης Ιανουαρίου 1913 και ανοίχθηκε στο Αιγαίο.
Δεν άργησε όμως να γίνει αντιληπτός από το ανιχνευτικό Λέων που σπεύδει να τηλεγραφήσει στον Μούδρο: “Ολόκληρος ο στόλος εξέρχεται”. Παραδόξως όμως ο Κουντουριώτης δεν φαίνεται να συγκινείται. Δίνει εντολή να προγευματίσουν τα πληρώματα και κάθεται και ο ίδιος στο τραπέζι μαζί με τους αξιωματικούς του που απορούν. Αυτό που ήθελε στην πραγματικότητα, ήταν να δώσει χρόνο στον Τουρκικό στόλο να απομακρυνθεί από τα Δαρδανέλια και την προστασία των φρουρίων τους όσο γίνεται περισσότερο. Έτσι, δίνει εντολή για άπαρση μόλις στις 10 παρά τέταρτο.
Στην τουρκική διάταξη, που πλησίαζε για να βομβαρδίσει τον ναύσταθμο, προηγείται το Μετζιδιέ και ακολουθούν σε κάποια απόσταση τα θωρηκτά. Μόλις όμως το εύδρομο έφθασε κοντά στο ακρωτήρι Ειρήνη, έκανε την εμφάνισή του και ο Ελληνικός στόλος που έβγαινε από τον Μούδρο. Πρώτο πρώτο, με σύννεφα μαύρου καπνού να ξεχύνονται από τις καπνοδόχους του ήταν το εύδρομο Αβέρωφ. Το Μετζιδιέ σταματά απότομα, κάνει στροφή 180 μοιρών και κατευθύνεται ολοταχώς προς τα Τουρκικά θωρηκτά. Είναι φανερό ότι οι Τούρκοι αιφνιδιάστηκαν απόλυτα από την παρουσία της ελληνικής ναυαρχίδας που την νόμιζαν ότι καταδίωκε το Χαμηδιέ. Όμως δεν έχουν την ταχύτητα ούτε και τα περιθώρια να ξεφύγουν από τον Αβέρωφ. Η μάχη που ήθελε ο Κουντουριώτης είναι πλέον αναπόφευκτη.
Από την πρώτη στιγμή είναι φανερό ότι όλα τα πλοία τους συγκεντρώνουν τα πυρά τους στο Αβέρωφ. Οι Έλληνες αντίθετα μοιράζονται: ο Αβέρωφ και το Σπέτσες σημαδεύουν το Μπαρμπαρόσσα, ενώ το Ύδρα και το Ψαρά το Τοργκούτ Ρεϊς.
Καθώς η απόσταση μειώθηκε κατά πολύ τα ελληνικά πυρά που είναι πολύ περισσότερο συντονισμένα και εύστοχα φέρνουν αποτέλεσμα: στις 11:55 ένα βλήμα των 10,8 ιντσών από το Ύδρα κτυπάει το κεντρικό πυροβολείο του Μεσσουδιέ. Η βαριά οβίδα τρυπάει τον θώρακα σαν χαρτί και εκρήγνυται ανάμεσα στα στοιβαγμένα πυρομαχικά για τα πυροβόλα των 15 εκατοστών. Η έκρηξη που ακολουθεί είναι φοβερή και όλοι οι υπηρέτες των πυροβόλων σκοτώνονται ή τραυματίζονται. Βαριά πληγωμένο το Μεσσουδιέ και μέσα σε πυκνούς καπνούς από πυρκαγιές, στρέφει αργά προς τα στενά. Tέσσερα λεπτά αργότερα μία ομοβροντία του Αβέρωφ βρίσκει το Μπαρμπαρόσσα ολόσωμα. Ένα βλήμα κτυπά τον μεσαίο πύργο του των 11 ιντσών και τον καταστρέφει σκοτώνοντας το πλήρωμά του από 35 άνδρες.
Ένα άλλο ξυρίζει τον ιστό του και στέλνει το ιστορικό λάβαρο στον βυθό του Αιγαίου, ενώ άλλα διατρυπούν το λεβητοστάσιο και τις υπερκατασκευές του πλοίου. Είναι η σειρά του Μπαρμπαρόσσα να στραφεί προς βορράν. Σε τρία λεπτά το ακολουθεί και το σχετικά άθικτο Τοργκούτ Ρεϊς. Kαθώς όμως το τελευταίο καλύπτει την υποχώρηση, συγκεντρώνει πάνω του όλα τα πυρά. Οι Έλληνες πυροβολητές με ακρίβεια και ψυχραιμία γυμνασίων στέλνουν την μία πίσω από την άλλη τις οβίδες τους στο πρώην γερμανικό θωρηκτό Βάϊσσενμπουργκ. Η μπροστινή τσιμινιέρα του πέφτει, η πρυμναία γέφυρά του καταστρέφεται και δύο από τα δευτερεύοντα πυροβόλα του ανατινάζονται. Μία οβίδα εκρήγνυται στο λεβητοστάσιό του σκοτώνοντας πολλούς ναύτες και πλημμυρίζοντάς το. Το κατάστρωμα του γεμίζει τρύπες και στραβωμένα σίδερα και το πλοίο αρχίζει να παίρνει κλίση.
Ο Ραμίζ Μπέης στέλνει σήμα προς τον στόλο του: ” Επιστρέψατε ολοταχώς στα Στενά, έκαστος για τον εαυτό του”. Η μάχη είναι μόλις τριάντα πέντε λεπτών… Ο Κουντουριώτης τώρα δίνει διαταγή για καταδίωξη του εχθρού “πάση δυνάμει”. Ο Αβέρωφ αναπτύσσει πάλι ταχύτητα 23 μιλίων και ξεχύνεται πίσω από τον εχθρό που φεύγει κακήν κακώς. Όμως τα γέρικα θωρηκτά Ύδρα, Σπέτσες και Ψαρά δεν μπορούν να ακολουθήσουν και, παρά τις ηρωικές προσπάθειες των μηχανικών τους, πιάνουν μόλις 15 μίλια. Έτσι ο Αβέρωφ με τον Κουντουριώτη απομένουν μόνοι να δώσουν το τελειωτικό χτύπημα. Αποδεικνύουν ότι είναι κάτι παραπάνω από ικανοί.
Σαράντα πέντε λεπτά κρατάει το μαρτύριο των τουρκικών πλοίων, μέχρι που στις 2 και μισή το μεσημέρι φθάνουν στο καταφύγιο των στενών. Το στρατηγικό αποτέλεσμα της ναυμαχίας ήταν ο Τουρκικός στόλος να μην επιχειρήσει ξανά έξω από τα Δαρδανέλλια κατά τη διάρκεια των ετών που ακολούθησαν, αφήνοντας την κυριαρχία του Αιγαίου στην Ελληνικό στόλο.
Η Ελληνική νίκη στην ναυμαχία της Λήμνου είχε σημαντικότατες συνέπειες. Στην Τουρκία κηρύσσεται ημέρα πένθους και η τουρκική κυβέρνηση αναγκάζεται να υπογράψει συνθήκη ειρήνης με την Ελλάδα. Η παράδοση που θέλει το Ελληνικό ναυτικό να μην έχει υποστείλει την σημαία του ποτέ μέσα σε 3.000 και πλέον χρόνια, συνεχίζεται και η απόλυτη κυριαρχία των Ελλήνων στο Αιγαίο που έχει την αρχή της στην Μινωϊκή Κρήτη, αποκαθίσταται πάλι για να παραμείνει αμείωτη μέχρι των ημερών μας. Αυτή η κυριαρχία είναι που κάθεται βαρύς βραχνάς σήμερα στους γείτονές μας και προσπαθούν να την αποτινάξουν ξοδεύοντας δισεκατομμύρια δολάρια σε ναυπηγήσεις σκαφών. Αυτή την κυριαρχία, που προήλθε από την πίστη των απλών ναυτών και του αρχηγού τους στο δίκαιο του αγώνα τους και το ασίγαστο πάθος για να ξεπλύνουν την ντροπή του ’97.
Σαν ενδεικτικό του υψηλότατου ηθικού των Ελλήνων ναυτών θα αναφέρουμε το παρακάτω περιστατικό: Η πρώτη μετά την μάχη διαταγή του Παύλου Κουντουριώτη ήταν να γίνει αυστηρός ιατρικός έλεγχος στους ναύτες και στους αξιωματικούς, διότι αν και επί του “Αβέρωφ” έπεσαν τρία βλήματα, στο ιατρείο δεν παρουσιάστηκαν τραυματίες. Κατά την ναυμαχία της “Ελλης” υπήρξαν ένας νεκρός και 7 τραυματίες, μερικοί όμως από τους τραυματίες τότε απέκρυψαν τα τραύματά τους για να μην απομακρυνθούν από το πλοίο. Ο Παύλος Κουντουριώτης δεν ήθελε να επαναληφθεί το ίδιο και ο ιατρικός έλεγχος του πληρώματος αποκάλυψε επί του Αβέρωφ 3 τραυματίες (!). Οι λέξεις “ανυπότακτος” και “αντιρρησίας συνείδησης”, που σήμερα είναι τόσο της μόδας, μάλλον δεν υπήρχαν στα λεξικά του 1912…
Κορίνα Πενέση