Οι ρίζες της «Νέας Τουρκίας» που ευαγγελίζεται ο Ερντογάν μπορούν να εντοπιστούν στις δεκαετίες που προηγήθηκαν της ίδρυσης το 1923 της μεταοθωμανικής Τουρκικής Δημοκρατίας.
Οι εθνικιστές Νεότουρκοι που κυβέρνησαν την Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά τα τελευταία χρόνια αυτής, έχουν επεκτείνει τα πλοκάμια τους στο παρόν και ο ισλαμιστής Ερντογάν έχει κάνει μια φαουστική συμφωνία με τις ενσαρκώσεις τους για να μπορέσει να διατηρηθεί στην εξουσία.
Από το στρατιωτικό πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου 2016 και μετά ο Ερντογάν αναδείχθηκε ως ο αδιαμφισβήτητος ισχυρός ηγέτης της χώρας του, ενώ έκτοτε ο ολισθηρός δρόμος του προς την αυταρχικότητα συνεχίζεται αμείωτος μέχρι των ημερών μας. Εν τούτοις η αναγνώριση των ιδεολογικών περιγραμμάτων αυτού του αυταρχισμού αποτελεί πρόκληση για όσους θέλουν να εντρυφήσουν στην γεωπολιτική της μεταοθωμανικής Τουρκίας και να κατανοήσουν το τουρκικό καθεστώς. Οι χαρακτηρισμοί για την «Νέα Τουρκία» του Ερντογάν ποικίλλουν ευρέως, οι αριστεροί και μαρξιστές δεν διστάζουν να περιγράψουν το καθεστώς ως «φασιστικό», ισχυριζόμενοι ότι το τουρκικό καθεστώς εμφανίζει πολλές ομοιότητες με εκείνες της δεκαετίας του 1930 στην Γερμανία και Ιταλία. Άλλοι υποστηρίζουν ότι το τουρκικό καθεστώς είναι αυταρχικό στο περιθώριο του ολοκληρωτισμού, ενώ αρκετοί είναι της άποψης ότι η Τουρκία βρίσκεται σε ένα στάδιο ριζικής μεταστροφής από τον πλουραλισμό στον ισλαμικό λαϊκισμό.
Η Τουρκία ως χώρα διεπαφής μεταξύ της Δύσης και του Ισλάμ φαίνεται ότι βρίσκεται στο επίκεντρο μιας μεταστοιχείωσης. Τις τελευταίες δεκαετίες η Τουρκία προσπαθούσε να αποδείξει ότι ήταν ένα αναδυόμενο αστέρι στην Μέση Ανατολή, ένα πρότυπο μουσουλμανικό κράτος που συνδύαζε την θρησκεία και τον κοσμικό χαρακτήρα, τον πολιτικό πλουραλισμό και την ανοιχτή κοινωνία. Σήμερα αντιμετωπίζει μια πλήρη κατάρρευση των θεσμών με τον τουρκικό λαό να οδηγείται σε ριζοσπαστικές αλλαγές και να μετατρέπεται σε μια κοινωνία που διέπεται από τον ισλαμικό λαϊκισμό.
Κατά την άποψη μας το τουρκικό πολιτικό καθεστώς χαρακτηρίζεται συνολικά από μια μορφή αυταρχισμού, όμως αυτός ο αυταρχισμός έχει τις ρίζες του στον Κεμάλ Ατατούρκ και συνεχίζεται προς τον Ερντογάν. Οι ρίζες της «Νέας Τουρκίας» του Ερντογάν μπορούν να βρεθούν στις δεκαετίες που προηγήθηκαν της ίδρυσης του τουρκικού κράτους το 1923. Οι λεγόμενοι Νεότουρκοι που ουσιαστικά κυβέρνησαν την Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά τα τελευταία χρόνια της, έχουν σαφέστατα επεκτείνει τα πλοκάμια τους στην «Νέα Τουρκία» του Ερντογάν. Με τις μετενσαρκώσεις των Νεότουρκων κυβερνά και συνεργάζεται ο Ερντογάν τα τελευταία χρόνια, ρίχνοντας βαριά την σκιά του στο πολιτικό και στρατιωτικό γίγνεσθαι της χώρας του.
Όμως τι ακριβώς είναι η «Νέα Τουρκία»; Ο Ερντογάν και οι υποστηρικτές του χρησιμοποιούν αυτό τον όρο ως αντίθεση για αυτό που θεωρούν ελιτιστικό, φιλοδυτικό καθεστώς, ως συντομογραφία για την αναγέννηση ενός έθνους υπό το αυστηρό βλέμμα του Ερντογάν. Η Νέα Τουρκία είναι ταυτόχρονα ένα σχέδιο επέκτασης του παγκόσμιου ρόλου της στον 21ο αιώνα, σε αυτό το σχέδιο συμπεριλαμβάνεται και η λεγόμενη «γαλάζια πατρίδα», δηλαδή οι εδαφικές βλέψεις εναντίον της Ελλάδας. Αυτό το σχέδιο έχει τα χαρακτηριστικά μιας αυτόνομης δύναμης με προσανατολισμό προς το στρατόπεδο της Ευρασίας και απομάκρυνσης από τον ευρωατλαντισμό.
Η σημερινή ηγεσία της Τουρκίας ελπίζει να σφυρηλατήσει μια πανίσχυρη δύναμη στην περιφέρεια της Ευρασίας, ένα έργο που υποστηρίζεται ακουσίως από την παρακμή της αυτοαποκαλούμενης Δύσης. Οι φόβοι της Τουρκίας από την παρακμή της Δύσης και οι γεωπολιτικές της φιλοδοξίες συγκλίνουν σε ένα αναπόφευκτο αποτέλεσμα. Αυτό το αποτέλεσμα είναι ότι τα συμφέροντα της Τουρκίας εξυπηρετούνται καλύτερα μέσω μιας διαδικασίας αλλαγής γεωπολιτικού προσανατολισμού, μια αλλαγή που είναι συγκερασμένη με την αυτοσυνείδητη προσπάθεια διαφοροποίησης της από την ευρωατλαντική Δύση.
Τα κυριότερα χαρακτηριστικά αυτής της «νέας πορείας» είναι η λατρεία του κράτους, η αειθαλής υποψία ξένων εχθρών και η έμφαση στον κεντρικό ρόλο ενός ισχυρού ηγέτη ως αναγκαιότητα για την επιβίωση του κράτους. Ο Ερντογάν δεν είναι αποκλειστικά ισλαμιστής, Οθωμανός ή εθνικιστής. Είναι ένα μίγμα όλων αυτών, με κύριο συστατικό αυτό του ισλαμιστή. Χρησιμοποιεί τον οθωμανισμό για να θυμίζει συνεχώς στον τουρκικό λαό το ένδοξο παρελθόν και τον εθνικισμό για να έχει την υποστήριξη των παρακρατικών-παραστρατιωτικών ομάδων του κόμματος των Γκρίζων Λύκων του Ντεβλέτ Μπαχτσελί.
Το ιδεολογικό περίγραμμα της Νέας Τουρκίας και του νέου προσανατολισμού της το έθεσε στις αρχές του αιώνα ο Αχμέτ Νταβούτογλου στο βιβλίο του «Στρατηγικό Βάθος» (Stratejik Derinlik). O πρώην Τούρκος υπουργός Εξωτερικών και πρωθυπουργός υποστήριξε ότι η Τουρκία για να εκπληρώσει το ιστορικό της πεπρωμένο και να αναδυθεί ως παγκόσμια δύναμη, θα πρέπει να συμπληρώσει τον δυτικό της προσανατολισμό με βαθύτερη συμμετοχή στα Βαλκάνια, στην Μέση Ανατολή, Αφρική και Ασία. Η προσέγγιση του παραμένει κατευθυντήρια γραμμή της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής με κάποιες τροποποιήσεις στο αρχικό σχέδιο. Η Τουρκία δεν φαίνεται πλέον διατεθειμένη να συνάψει σχέσεις καλής γειτονίας με διατλαντικούς θεσμούς ή την Ευρωπαϊκή Ένωση, η μετεξέλιξη του Ψυχρού Πολέμου δεν λειτουργεί πλέον για την Τουρκία.
Δικαίως πολλοί αναρωτιούνται: Πόσο ικανή είναι η Τουρκία να ασκήσει επιρροή πέρα από τα σύνορα της; Πόσο μακριά μπορεί να πάει η Τουρκία αλλάζοντας γεωπολιτικό προσανατολισμό; Η επικρατούσα άποψη στο πολιτικό κατεστημένο της Άγκυρας είναι ότι οι εξωτερικές δεσμεύσεις και το στρατιωτικό αποτύπωμα στην Βόρεια Αφρική, Μέση Ανατολή και αλλού αποτελεί αναγκαιότητα και μέρος του πεπρωμένου της, όχι όμως ευθύνη. Η νομενκλατούρα της Άγκυρας πιστεύει ότι σε μισό αιώνα η Τουρκία θα αναδειχθεί ως μια από τις ισχυρότερες δυνάμεις του κόσμου με πολλά επιτεύγματα. Στα πολλά επιτεύγματα, σύμφωνα με πρόσφατη δήλωση του Ερντογάν, θα συμπεριλαμβάνονται αυτά στην Ανατολική Μεσόγειο, εννοώντας σαφώς την Κύπρο και την Ελλάδα.
Η εμπιστοσύνη της Άγκυρας στην «νέα πορεία» εκδηλώνεται με την αυτάρκεια στους εξοπλισμούς και το στρατιωτικό της αποτύπωμα σε περιφερειακές συγκρούσεις. Βάσεις στο Κατάρ και στην Σομαλία, ανάπτυξη στρατευμάτων στην Συρία, παροχή στρατιωτικού εξοπλισμού στους συμμάχους στην Λιβύη, στρατιωτική εκπαίδευση σουνιτών πολιτοφυλάκων στο Σουδάν, όλα αυτά υπογραμμίζουν τον στόχο της Τουρκίας να μειώσει την εξάρτηση της από το ΝΑΤΟ και την Δύση τόσο στρατιωτικά, όσο και σε ζητήματα εξωτερικής πολιτικής.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Νέα Τουρκία θα αμφισβητηθεί από ζητήματα ικανότητας και το έντονο χάσμα από μεταξύ των φιλοδοξιών της και της πραγματικής προσέγγισης. Ωστόσο, τα ισχυρά ιδεολογικά θεμέλια της Νέας Τουρκίας και οι ιστορικές εμπειρίες της χώρας υποδηλώνουν ότι η νέα πορεία της θα ξεπεράσει την περίοδο του Ερντογάν. Η μετα-Ερντογάν Τουρκία θα δυσκολευτεί να γίνει ξανά μέλος του δυτικού «συλλόγου». Οι σχέσεις της Τουρκίας με την Δύση θα είναι συναλλακτικές και συγκρουσιακές, με την Ρωσία περισσότερο συνεργατικές και ανταποδοτικές. Η Νέα Τουρκία αλλάζει τις παραμέτρους στις σχέσεις της, παράμετροι που θα επηρεάσουν βαθύτατα την Ελλάδα.
Γ. ΛΙΝΑΡΔΗΣ