Πριν 5 ημέρες, στις 13 Σεπτεμβρίου, συμπληρώθηκαν 150 χρόνια από τη γέννησητου Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή, ενός από τους κορυφαίους μαθηματικούς του πρώτου μισού του 20ου αιώνα.
Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή (Βερολίνο,13 Σεπτεμβρίου 1873 – Μόναχο, 2 Φεβρουαρίου 1950) ήταν γόνος της μεγάλης οικογένειας των Καραθεοδωρή με ρίζες στην Αδριανούπολη της Ανατολικής Θράκης. Πολλά μέλη της οικογένειας διακρίθηκαν στα γράμματα και τις επιστήμες, καθώς και σε υψηλότατες θέσεις ως υπουργοί, πρεσβευτές, διπλωματικοί υπάλληλοι κ.λπ. στην Οθωμανική
αυτοκρατορία. Ως γνώμονα δράσης τους είχαν πάντα την προστασία και προαγωγή του Ελληνισμού.
Γενάρχης του σπουδαίου αυτού γενεαλογικού δένδρου ήταν ο πανεπιστήμων Στέφανος Καραθεοδωρή (1789-1867). Ο Στέφανος Καραθεοδωρή γεννήθηκε στην Αδριανούπολη και μετά τις βασικές του σπουδές μετέβη στην Πίζα της Ιταλίας όπου σπούδασε φιλοσοφία, φιλολογία, μαθηματικά και ιατρική από το 1809 μέχρι το 1819.
Μιλούσε και έγραφε 17 γλώσσες. Ανακηρύχθηκε διδάκτωρ της ιατρικής το 1819 και επανήλθε στην Αδριανούπολη όπου ανέλαβε τη διεύθυνση της εκεί ελληνικής σχολής, την οποία διέκοψε η έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Υπήρξε συγγραφέας και μεταφραστής πολλών και ποικίλων έργων: επιστημονικών, φιλολογικών, ποιητικών, ιστορικών, φιλοσοφικών, θεολογικών κ.λπ. Ο Στέφανος
Καραθεοδωρή ήταν ο ιδρυτής της αυτοκρατορικής ιατρικής σχολής της Κωνσταντινούπολης, στην οποία δίδαξε ως καθηγητής επί σαράντα χρόνια.
Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή γεννήθηκε στο Βερολίνο στις 13 Σεπτεμβρίου του 1873. Ο πατέρας του, Στέφανος (1834 -1908) κατάγονταν από την Κωνσταντινούπολη. Αφού σπούδασε νομικά στο Βερολίνο, υπηρέτησε ως διπλωμάτης για την Οθωμανική Αυτοκρατορία, αρχικά ως γραμματέας και κατόπιν ως πρέσβης του Σουλτάνου στις Βρυξέλλες, την Αγία Πετρούπολη και το Βερολίνο. Η μητέρα του Καραθεοδωρή, Δέσποινα, το γένος Πετροκοκκίνου, είχε καταγωγή από τη Χίο.
Η μητέρα του Κωνσταντίνου πέθανε όταν ο ίδιος ήταν μόλις έξι ετών και ανατράφηκε από την γιαγιά του, Ευθαλία Πετροκοκκίνου. Πέρασε τα παιδικά του χρόνια στις Βρυξέλλες, όπου ο πατέρας του ήταν πρέσβης από το 1875.
Ο Κωνσταντίνος φοίτησε σε σχολεία της Ριβιέρα και του Σαν Ρέμο από το 1883 έως το 1885. Το 1886 γράφτηκε στο γυμνάσιο Athénée Royal d'Ixelles των Βρυξελλών, από όπου αποφοίτησε το 1891. Στο γυμνάσιο εντυπωσιακή υπήρξε η επίδοσή του στα Μαθηματικά. Στους μαθητικούς διαγωνισμούς μαθηματικών του Βελγίου, ο Καραθεοδωρή κατέλαβε την πρώτη θέση για δύο συνεχόμενες χρονιές. Πριν ακόμη μπει στην εφηβεία, ο Καραθεοδωρή μιλούσε και έγραφε 4 γλώσσες (ελληνικά, γαλλικά, γερμανικά και τουρκικά) ενώ αργότερα έμαθε αγγλικά και ιταλικά. Από τον Οκτώβριο του 1891 έως τον Μάιο του 1895 φοίτησε στην φημισμένη σχολή École Militaire de Belgique όπου εκπαιδεύτηκε ως στρατιωτικός μηχανικός και συμπλήρωσε την εκπαίδευσή του στο Παρίσι και το Λονδίνο. Το 1898 κατέλαβε θέση μηχανικού σε μεγάλη βρετανική εταιρεία και μετέβη στην Αίγυπτο, όπου εργάστηκε
για την κατασκευή του φράγματος του Ασουάν.
Στον ελεύθερο χρόνο του, καθώς και σε περιόδους που οι κατασκευαστικές εργασίες έπρεπε να σταματήσουν λόγω πλημμυρών, μελετούσε συγγράμματα μαθηματικών, όπως το Cours d' Analyse de l' Ecole Polytechnique του Camille Jordan και το εγχειρίδιο του Salmon για την αναλυτική γεωμετρία των κωνικών τομών.
Επισκέφτηκε, επίσης, την πυραμίδα του Χέοπα, όπου πραγματοποίησε και κατέγραψε πλήθος μετρήσεων και μαθηματικών παρατηρήσεων, τις οποίες δημοσίευσε το 1901. Την ίδια χρονιά εξέδωσε ένα βιβλίο για την Αίγυπτο που περιείχε πληθώρα πληροφοριών για την ιστορία και τη γεωγραφία της χώρας.
Το 1900, σε ηλικία 27 ετών, εγκαταλείπει την Αίγυπτο και τη πολλά υποσχόμενη θέση του μηχανικού, και αποφασίζει να σπουδάσει και να ασχοληθεί με τη μαθηματική επιστήμη, αφήνοντας έκπληκτους συγγενείς και φίλους.
Ο ίδιος γράφει αργότερα για την απόφασή του αυτή: «Η οικογένεια μου, οι παλιοί μου φίλοι, Δημήτριος Βικέλας και Μάρκος Δραγούμης, έβρισκαν το σχέδιό μου, να εγκαταλείψω μια εξασφαλισμένη θέση με πολλές δυνατότητες για το μέλλον, περισσότερο από κωμικό. Εγώ ο ίδιος δεν ήμουν ουδόλως πεπεισμένος, ότι αυτό το σχέδιο θα πετύχει και θα αποφέρει καρπούς. Δεν μπορούσα όμως να αντισταθώ στην καταναγκαστική ιδέα, ότι μόνον η ανεμπόδιστη ενασχόληση με τα Μαθηματικά έδινε
στη ζωή μου το περιεχόμενό της».
Έτσι, ο Καραθεοδωρή επιστρέφει στη Γερμανία και εγγράφεται στο Μαθηματικό Τμήμα του Πανεπιστημίου του Βερολίνου, όπου παρακολουθεί μαθήματα από τους κορυφαίους μαθηματικούς Herman Schwarz, Georg Frobenius, Erhard Schmidt, Lazarus Fuchs κ.ά. Το 1902 συνεχίζει τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν και παρακολουθεί τις παραδόσεις των Felix Klein, David Hilbert, Hermann Minkowski κ.ά. Να σημειωθεί ότι το Γκέτινγκεν εκείνη την περίοδο αποτελούσε το δεσπόζον κέντρο της μαθηματικής επιστήμης σε ολόκληρο τον κόσμο.
Το 1904, στο πανεπιστήμιο του Γκέντιγκεν, αναγορεύεται διδάκτωρ των Μαθηματικών. Η διδακτορική του διατριβή είχε τίτλο «Περί ασυνεχών λύσεων στο λογισμό των μεταβολών» και επιβλέπων καθηγητής ήταν ο διάσημος μαθηματικόw Χέρμαν Μινκόφσκι, ο οποίος στην αξιολόγησή του έγραψε: «Η εργασία ανήκει στις καλύτερες μαθηματικές διατριβές που έχουν υποβληθεί στη σχολή». Σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, ο Καραθεοδωρή αναγορεύεται υφηγητής και αποκτά το δικαίωμα του διδάσκειν.
Στη συνέχεια, ο φιλόπατρις Καραθεοδωρή ζητά από την Ελληνική πολιτεία να προσφέρει τις γνώσεις του ως καθηγητής στο Πανεπιστήµιο ή στην σχολή Ευελπίδων. Ωστόσο, οι «αρμόδιοι», αγνοούν την τεράστια επιστημονική του αξία και του προσφέρουν μια θέση ελληνοδιδάσκαλου σε κάποιο σχολείο της επαρχίας!
Για τους ανεγκέφαλους γραικύλους γραφειοκράτες, ο Καραθεοδωρή, με πτυχία μαθηματικού και μηχανικού, καθώς και διδακτορικού, γνώστης 6 ξένων γλωσσών, με δημοσιεύσεις επιστημονικών ερευνητικών εργασιών, δεν ήταν κατάλληλος να διδάξει στο πανεπιστήμιο ή στο πολυτεχνείο, ούτε σε μια στρατιωτική ή ναυτική σχολή, ούτε καν σε κάποιο γυμνάσιο της πρωτεύουσας ως μαθηματικός.
Ο Καραθεοδωρή επιστρέφει πικραμένος στη Γερμανία όπου δίδαξε ως υφηγητής στο πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν μέχρι το 1908. Την ίδια χρονιά, σε ηλικία 35 ετών, νυμφεύθηκε την τότε 24χρονη Ευφροσύνη Καραθεοδωρή, με την οποία απέκτησε δύο παιδιά, τον Στέφανο και τη Δέσποινα.
Ως οικογενειάρχης υπήρξε υποδειγματικός, σεμνός, διακριτικός, ανατρέφοντας τα παιδιά του με αξίες και ιδανικά και πάνω απ’ όλα τους έμαθε να αγαπάνε την Ελλάδα. Όπως αναφέρει η κόρη του, Δέσποινα Ροδοπούλου – Καραθεοδωρή: «Στα παιδιά του δίδασκε τις αξίες της προσωπικής και οικογενειακής ζωής που παραμένουν αιώνιες. Επίσης τους μάθαινε να δουλεύουν πολύ. Να δημιουργούν τις ευκαιρίες τους στη ζωή, να είναι αυτάρκη, να ζουν ανάλογα με τα μέσα και τις δυνατότητες που έχουν και πάνω απ’ όλα να αγαπάνε παθολογικά την Ελλάδα. Για κείνον το να αγαπάς τον γενέθλιο τόπο σου δεν ήταν μονάχα ο απαράβατος νόμος του καθήκοντος, ήταν ο νόμος της ευτυχίας» [1]
Από το 1909 έως το 1920 δίδαξε Μαθηματικά σε διάφορα γερμανικά πανεπιστημιακά ιδρύματα: Αννόβερο, Μπρέσλαου, Γκέτινγκεν και Βερολίνο. Σε αυτό το χρονικό διάστημα αναγνωρίστηκε η αξία του ως λαμπρού μαθηματικού και η φήμη του άρχισε να εξαπλώνεται σ’ ολόκληρο τον επιστημονικό κόσμο.
Το 1920, μετά από πρόσκληση του Ελευθέριου Βενιζέλου, αναλαμβάνει να οργανώσει το υπό ίδρυση Πανεπιστήμιο της Ιωνίας στη Σμύρνη. Η απόφασή του να βοηθήσει την πατρίδα, παρόλο που μεσουρανούσε στη Γερμανία, είναι ενδεικτική της αγάπης που έτρεφε ο Καραθεοδωρή για την Ελλάδα.
Ο φιλόπατρις Καραθεοδωρή εργάζεται πυρετωδώς για τη δημιουργία και οργάνωση του πανεπιστημίου που ο ίδιος ονόμασε «ΦΩΣ ΕΞ ΕΝΑΤΟΛΩΝ». Όραμά του ήταν να καταστεί ισάξιο των σπουδαίων πανεπιστημίων της Ευρώπης. Δυστυχώς το όραμά δεν υλοποιείται λόγω της Μικρασιατικής Καταστροφής το 1922.
Ο Καραθεοδωρή αναχώρησε από τη Σμύρνη την τελευταία στιγμή και, διακινδυνεύοντας τη ζωή του, κατόρθωσε να διασώσει τη βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου και να μεταφέρει βιβλία και εργαστηριακό υλικό στο πανεπιστήμιο Αθηνών. Να σημειωθεί ότι τα βιβλία και τα όργανα του πανεπιστημίου της Σµύρνης φυλάσσονται σήμερα στο μουσείο του Πανεπιστημίου της Αθήνας.
Ο Θεοδόσιος Δανιηλίδης στο προσωπικό του ημερολόγιο έγραφε για εκείνο το γεγονός: «Ήμουν έτοιμος να αποπλεύσω με μία κατάμεστη βάρκα, όταν είδα στην προκυμαία τον καθηγητή. Του έκανα νόημα να έρθει, αλλά αυτός προσπαθούσε να παρηγορήσει μία γριούλα. Σχεδόν σηκωτό τον πήγα στη βάρκα ενώ αυτός στιγμή δεν έπαψε να έχει στραμμένη την κεφαλή του προς τη μεριά της Σμύρνης αμίλητος και δακρυσμένος».
Ο Χρήστος Αγγελομάτης, 40 χρόνια αργότερα στην εφημερίδα «Εστία» σε άρθρο του με τίτλο «Μικρό Χρονικό της μεγάλης τραγωδίας» γράφει:
«Εκινδύνεψε και ο οργανωτής του Πανεπιστημίου της Σμύρνης, Καραθεοδωρή, να πέση εις τα χέρια των Τούρκων. Έμεινεν ο λαμπρός αυτός Έλλην μέχρι της τελευταίας στιγμής εις το Πανεπιστήμιο δια να σώση το εργαστηριακόν υλικόν, που είχε ολίγον προ της καταστροφής μεταφερθή από την Γερμανίαν».
Στο διάστημα 1922-24 διορίστηκε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Απογοητευμένος από την μίζερη κατάσταση που επικρατούσε στα ελληνικά πανεπιστήμια, εγκαταλείπει την Ελλάδα το 1924 για να αναλάβει θέση καθηγητού στο πανεπιστήμιο του Μονάχου.
Το Νοέμβριο του 1926, έγινε μέλος στη νεοϊδρυθείσα Ακαδημία Αθηνών για την τάξη των Θετικών Επιστημών.
Το 1928, αποδέχεται πρόσκληση από το Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ και την Αμερικανική Μαθηματική Εταιρεία, επισκέπτεται τις ΗΠΑ μαζί με την γυναίκα του για έναν σχεδόν χρόνο και δίνει διαλέξεις σε διάφορα αμερικανικά πανεπιστήμια.
Το 1930, μετά από πρόσκληση της Ελληνικής Κυβερνήσεως, ανέλαβε καθήκοντα κυβερνητικού επιτρόπου για να συμβάλλει στην αναδιοργάνωση του πανεπιστημίου Αθηνών και στην οργάνωση του νεοσύστατου πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Το 1932, επέστρεψε στην έδρα του στο πανεπιστήμιο του Μονάχου όπου παρέμεινε μέχρι την συνταξιοδότησή (1938).
Το 1935 το βαυαρικό υπουργείο Παιδείας τον διόρισε να εκπροσωπήσει τη Γερμανία στη Διεθνή Μαθηματική Ένωση.
Τo 1936 θεσπίζεται το βραβείο Fields [2] και ο Καραθεοδωρή ήταν μεταξύ των κριτών της επιτροπής στην πρώτη απονομή. Οι άλλοι κριτές ήταν οι μαθηματικοί Francesco Severi (πρόεδρος), Eli Cartan , George Brikhoff και Teigi Takagi.
Το 1936-37 πραγματοποίησε άλλη μια επίσκεψη στις Ηνωμένες Πολιτείες, συμμετέχοντας ως ομιλητής σε μια εκδήλωση της Αμερικανικής Μαθηματικής Εταιρείας στο Κέμπριτζ της Μασαχουσέτης για τον εορτασμό των 300 χρόνων από την ίδρυση του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ στις 31 Αυγούστου 1936. Στην ομιλία του ανέπτυξε το θέμα «περί ισοπεριμέτρων σχημάτων» που είναι μια πραγματεία του
μαθηματικού Ζηνόδωρου (2 ος π.Χ. αιώνας). Όπως αναφέρει η κόρη του Δέσποινα:
«Στη διάλεξη αυτή ήταν καταφανής η λατρεία του για το αρχαίο ελληνικό πνεύμα και η βαθιά του γνώση τόσο της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, όσο και της αρχαίας μαθηματικής επιστήμης» [1].
Στη συνέχεια ο Καραθεοδωρή δίδαξε στο Πανεπιστήμιο του Ουισκόνσιν κατά τη διάρκεια του χειμερινού εξαμήνου.
Καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου ο Καραθεοδωρή συνέχισε να εργάζεται, να δημοσιεύει τις ερευνητικές του εργασίες και να δίνει διαλέξεις. Παράλληλα φρόντιζε την άρρωστη σύζυγό του Ευφροσύνη, η οποία έπασχε από καρδιακή ανεπάρκεια και τον χτυπημένο από πολιομυελίτιδα γιο του. Η κόρη του Δέσποινα είχε παντρευτεί και βρίσκονταν με τον σύζυγό της στην Ταγκανίκα της Αφρικής.
Όπως σημειώνει ο φίλος και συνάδελφός του H. Tietze: «Αν και οι χαλεπές στερήσεις των τελευταίων πολεμικών ετών και της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου δεν αγνόησαν ούτε τον Καραθεοδωρή και του άφησαν έντονα ίχνη από το πέρασμά τους, αυτός συνέχισε χωρίς διάλειμμα τις επιστημονικές του έρευνες».
Ο Καραθεοδωρή αντιμετώπιζε τις αντίξοες αυτές συνθήκες με αξιοπρέπεια και αισιοδοξία, προσπαθώντας παράλληλα να δίνει κουράγιο στα αγαπημένα του πρόσωπα.
Ο φίλος και συνάδελφός του, καθηγητής Wilhelm Süss [3], διηγείτο μετά τον πόλεμο ότι ο Καραθεοδωρή ήταν τόσο πολύ απορροφημένος με τις ερευνητικές του εργασίες ώστε πολλές φορές που οι σειρήνες καλούσαν τον άμαχο πληθυσμό στα καταφύγια για να προφυλαχθεί από τους βομβαρδισμούς, αυτός δεν εγκατέλειπε τη δουλειά του, αν και υπήρχε άμεσος κίνδυνος για τη ζωή του.
Στις 14 Φεβρουαρίου του 1943 κατάφερε με πολλούς κόπους, να πάει στο Γκέτιγκεν για να παραστεί στην κηδεία του καθηγητού του, David Hilbert, όπου εκφώνησε τον επικήδειο ως εκπρόσωπος των Γερμανών μαθηματικών.
Στις 10 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους, ο Süss, που εκείνη την περίοδο ήταν πρύτανης του πανεπιστημίου του Freiburg, κάλεσε τον Καραθεοδωρή, τον οποίο εκτιμούσε βαθύτατα, σε μια τετραήμερη συνάντηση μαθηματικών που διοργάνωσε το Πανεπιστήμιό του. Καθημερινά, κατά τη διάρκεια των φτωχών γευμάτων που τα διέκοπταν οι βομβαρδισμοί, γίνονταν ενημερωτικές συζητήσεις για θέματα που αφορούσαν τις εξελίξεις της μαθηματικής επιστήμης. Τρεις μέρες αργότερα, στις 13 Σεπτεμβρίου του 1943, παρά τους συνεχείς βομβαρδισμούς, ο Süss οργάνωσε ένα μικρό πάρτι με φίλους και συναδέλφους για να γιορτάσουν όλοι μαζί τα 70ά γενέθλια του Καραθεοδωρή. Την επόμενη ημέρα ο Καραθεοδωρή αποχαιρέτησε τους φίλους του για να επιστρέψει στην οικογένειά του στο Μόναχο [4].
[1] Δέσποινα Ροδοπούλου-Καραθεοδωρή, Δέσποινα Βλαχοστεργίου-Βασβατέκη: Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, Ο Σοφός Έλλην του Μονάχου, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα, 2001
[2] Το Μετάλλιο Φιλντς (από το όνομα του Καναδού μαθηματικού Τζον Τσαρλς Φιλντς που το εγκαινίασε) θεωρείται ως το βραβείο με το μεγαλύτερο κύρος στον τομέα των μαθηματικών και χαρακτηρίζεται ως το βραβείο Νόμπελ της μαθηματικής επιστήμης. Απονέμεται κάθε τέσσερα χρόνια σε επιστήμονες κάτω των 40 ετών με σημαντική συμβολή στην ανάπτυξη της μαθηματικής επιστήμης, ενώ η επιτροπή αξιολόγησης απαρτίζεται από κορυφαίους μαθηματικούς αναγνωρισμένου κύρους. Το μετάλλιο απονεμήθηκε για πρώτη φορά το 1936. Μέχρι το 2022, το μετάλλιο έχει απονεμηθεί σε 64 άτομα.
[3] Ο Wilhelm Süss (1895 – 1958) ήταν Γερμανός μαθηματικός, γνωστός για τη συμβολή του στη Διαφορική Γεωμετρία. Σπούδασε Μαθηματικά στο Freiburg και έλαβε το διδακτορικό του το 1920 στη Φρανκφούρτη υπό την επίβλεψη του μαθηματικού Ludwig Bieberbach με μια διατριβή για τη θεωρία του περιεχομένου των πολυγώνων σε χώρους οποιασδήποτε διάστασης, έχοντας επηρεαστεί από το σύγγραμμα «Βασικές Αρχές της Γεωμετρίας» του David Hilbert, το οποίο είχε μελετήσει ως στρατιώτης. κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου πολέμου.
Ακολούθως εργάστηκε ως Βοηθός-Καθηγητής μαθηματικών στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Το 1922 δίδαξε ως λέκτορας Γερμανικών στο Πανεπιστήμιο Kagoshima της Ιαπωνίας και ταυτόχρονα δημοσίευσε επιστημονικές εργασίες πάνω στη Γεωμετρία. Το 1934 διορίστηκε καθηγητής μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο του Freiburg στο οποίο αργότερα έγινε κοσμήτορας των Σχολών Φυσικών Επιστημών και Μαθηματικών (1938-1940) και πρύτανης (1940-1945). Υπήρξε ο ιδρυτής και ο πρώτος διευθυντής του Ινστιτούτου Μαθηματικών Ερευνών του Oberwolfach, το οποίο υπό την εποπτεία του κατέστη ένα σημαντικό κέντρο επιστημονικών συναντήσεων Γερμανών και ξένων μαθηματικών. Από το 1938 έως το 1945 ήταν πρόεδρος της Γερμανικής Ένωσης Μαθηματικών (Deutsche Mathematiker- Vereinigung, DMV).
Ο Süss υπήρξε μέλος των SA από το 1933 και του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος (NSDAP) από το 1937.
Μετά τον πόλεμο, απαλλάχθηκε από τα καθήκοντά του, αλλά έλαβε ξανά τη θέση του καθηγητή τον Δεκέμβριο του 1945. Επιπλέον, τα περιουσιακά του στοιχεία δεσμεύτηκαν από τις γαλλικές δυνάμεις κατοχής.
Το 1954 ίδρυσε ένα Ινστιτούτο Διδακτικής των Μαθηματικών στο Φράιμπουργκ και ξεκίνησε την έκδοση επιστημονικών βιβλίων της σειράς "Grundzüge der Mathematik" (με τους Behnke, Fladt, Bachmann κ.ά.). Λίγους μήνες πριν το θάνατό του το 1958, έγινε ξανά πρύτανης του Πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ.
[4] Ευάγγελος Σπανδάγος: Η ζωή και το έργο του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή, Εκδόσεις Αίθρα, Αθήνα, 2000.
Παύλος Γκάσταρης