«Ο Πλάτων εις την Πολιτείαν του βεβαιοί ότι οι πόλεμοι μεταξύ των Ελλήνων είναι αδελφοκτόνοι αγώνες, ενώ η εχθρότης μεταξύ Ελλήνων και βαρβάρων είναι πράγμα φυσικόν» (471 α–β).
Από της εμφανίσεώς των εις την ιστορίαν οι Έλληνες υπερβαίνοντες τα σύνορα των ιδιαιτέρων πόλεων-κρατών των, είχον το συναίσθημα ότι ανήκουν εις την ιδίαν εθνικήν κοινότητα. Ήδη κατά τον 5ον π. Χ. αιώνα ο Ηρόδοτος έδιδεν εις αυτήν την κοινότητα έναν ορισμόν εις τον οποίον υπεισέρχονται όχι μόνον η εθνική καταγωγή, αλλά και αι έννοιαι της γλώσσης, της θρησκείας και του πολιτισμού, χάρις εις τας οποίας οι Έλληνες διακρίνονται εξ όλων των άλλων λαών. Το θέατρον, εξαιρετικώς δημοφιλές μέσον εκφράσεως, είναι πλήρες ύμνων εις την ιδέαν του πανελληνισμού που επιβεβαιώνουν την ανωτερότητα των Ελλήνων έναντι των βαρβάρων. Εις τας αρχάς του 4ου αιώνος, αμέσως μετά το τέλος του πολέμου, διαδίδεται ο «Ολυμπιακός» λόγος, ως πρώτη έκφρασις των πανελληνίων αντιλήψεων. Σώζονται τρεις Ολυμπιακοί, του Γοργία, του Λυσία και του Ισοκράτους προς τους μαθητάς του.
Ο Γοργίας από τους Λεοντίνους, επικαλούμενος τας μνήμας των Μηδικών πολέμων παρακινεί τους Έλληνας εναντίον των βαρβάρων Περσών. Ο Λυσίας, Συρακούσιος εις την καταγωγήν, καλεί τους Έλληνας να ενωθούν δια να ανατρέψουν τον «τύραννον» που εβασίλευεν εις την πατρίδα του και συγχρόνως να συμφιλιωθούν μεταξύ των. Εις τον περίφημον «Πανηγυρικόν» του (380 π. Χ.) ο Ισοκράτης προετοιμάζει την αναγέννησιν της Αθηναϊκής αυτοκρατορίας υπό την μορφήν μιας δευτέρας ναυτικής συνομοσπονδίας, της οποίας εμπνευστής ήτο ο μαθητής και φίλος του Τιμόθεος. Το έργον του αποτελεί επιβεβαίωσιν της αναγκαίας ενώσεως των Ελλήνων και του κοινού των πολιτισμού που αποτελεί το θεμέλιον αυτής της ενώσεως.
Βραδύτερον και μετά την ήτταν της Σπάρτης (371 π. Χ.) εις τα Λεύκτρα υπό του Επαμεινώνδα, ο Ισοκράτης εις τον «Πλαταϊκόν» του δεν διεκδικεί πλέον την Αθηναϊκήν ηγεμονίαν επί μιας ηνωμένης Ελλάδος, αλλά την κατανομήν της επιρροής μεταξύ των διαφόρων Ελληνικών πόλεων ως αναγκαίαν προϋπόθεσιν προς διεξαγωγήν ενός αποικιακού πολέμου εναντίον των βαρβάρων. Περί το τέλος του βίου του την φροντίδα της πραγματοποιήσεως της ενότητος αυτής και της κατακτήσεως ο Ισοκράτης θα εμπιστευθή εις τον Φίλιππον, συνιστών εις αυτόν όπως καταστή «ο ευεργέτης των Ελλήνων, ο βασιλεύς των Μακεδόνων και ο δεσπότης των βαρβάρων».
Τα όρια του πανελληνισμού του Ισοκράτους ακολουθούν και όλοι οι πολιτικοί και οι φιλόσοφοι του τετάρτου αιώνος. Αι εκδηλώσεις πίστεως υπέρ της συμφιλιώσεως των Ελλήνων είναι πολλαί, συνοδευόμεναι πάντοτε από τας διαβεβαιώσεις του μίσους κατά των βαρβάρων, αλλά ποτέ δεν αποβλέπουν εις την συγκρότησιν ενός ενιαίου Ελληνικού κράτους. Ούτω ο Πλάτων εις την Πολιτείαν του βεβαιοί ότι οι πόλεμοι μεταξύ των Ελλήνων είναι αδελφοκτόνοι αγώνες, ενώ η εχθρότης μεταξύ Ελλήνων και βαρβάρων είναι πράγμα φυσικόν, και καλεί τους συμπολίτας του να «συμπεριφέρονται προς τους βαρβάρους όπως συμπεριφέρωνται τώρα ο ένας προς τον άλλον» (471 α–β).
Ο Ξενοφών εις τον «Αγησίλαόν» του, εγκωμιάζων αυτόν εκφράζει ανάλογα συναισθήματα: Η εκστρατεία του Αγησιλάου εις την Ασίαν δεικνύει την οδόν που πρέπει να ακολουθηθή εναντίον των Περσών. Παρ’ ότι το πανελλήνιον αίσθημα επεκράτησεν κατά τον τέταρτον αιώνα ποτέ δυστυχώς δεν κατέληξεν εις την αντίληψιν μιας ενοποιημένης πολιτικώς Ελλάδος. Ουδαμού τίθεται αυτό το ζήτημα. Υπάρχει μια μόνον εξαίρεσις αλλά και αυτή δεν προχωρεί εις βάθος: Η υπόθεσις που διατυπώνει ο Αριστοτέλης, δια μίαν Ελλάδα ηνωμένην εις μίαν και μόνην πολιτείαν που θα ηδύνατο να κυριαρχήση επί ολοκλήρου του κόσμου (Πολιτικός, ΙΧ, 1327b29).
Περιοδικό «Χρυσή Αυγή», α.τ. 142 (Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2009)