Στις απαρχές του γραπτού λόγου, ένα αριστούργημα. Η Ιλιάς του Ομήρου. Είτε ερασιτεχνικά είτε επιστημονικά, όλοι οι Έλληνες (αλλά και το σύνολο των λαών της Οικουμένης ) έχουμε «πιάσει στα χέρια μας» τον Όμηρο. Πολλοί εν είδη βιβλίου μαγειρικής και όχι ως ιερό έπος. Ωστόσο, αυτό το ζήτημα δεν θα μας απασχολήσει επί του παρόντος.
Εισαγωγικά θα ήταν σκόπιμο ν’ αναλύσουμε εν τάχει την ερμηνεία του ονόματος Όμηρος (αρχή σοφίας ονομάτων επίσκεψις, κατά τον Αντισθένη). Πολλές ερμηνείες έχουν προταθεί. Η πρώτη αναλύει το όνομα Όμηρος ως εξής: «ὁ μὴ ὁρῶν» (= ο τυφλός). Η σύγχρονη φιλολογική έρευνα όμως έχει καταρρίψει αυτό το συλλογισμό. Η δεύτερη εκδοχή προβάλλει το όνομα ως σύνθετο : ὁμοῦ + ἀραρίσκω (συντροφεύω, κρατώ συντροφιά, ταιριάζω σε μια συντροφιά) και αυτή η ερμηνεία θεωρείται επίσης αβάσιμη. Το όνομα Όμηρος δηλώνει ό,τι ακριβώς σημαίνει και η νεοελληνική λέξη όμηρος. Στην εποχή του ποιητή (8ος αιώνας π.Χ) όταν κάποια πόλη επικρατούσε στον πόλεμο υποχρέωνε την ηττημένη πόλη να παραδώσει έναν αριθμό κατοίκων της, ως αιχμαλώτους. Αυτοί οι αιχμάλωτοι, σε περίπτωση που η πόλη τους επαναστατούσε θα σφαγιάζονταν. Όπως ακριβώς οι συγκεκριμένοι όμηροι συνιστούσαν εγγύηση της ειρήνης, έτσι και το όνομα του ποιητή της Ιλιάδος σημαίνει «εγγύηση καλού ποιήματος».
Ο δημιουργός των κολοσσιαίων επών, στην κλασική περίοδο τουλάχιστον, θεωρούνταν και ιστορικός. Ο Θουκυδίδης και ο πατέρας της ιστοριογραφίας Ηρόδοτος, αποδέχονταν τα Ομηρικά έπη ως καταγραφή του παρελθόντος τους. Σε αντίθεση με τα ευρωπαϊκά έπη (βλ. Beowulf) τα Ομηρικά δεν διαπνέονται από πεσιμισμό. Είναι γεμάτα φως και κλέα ανδρών. Αντιπροσωπεύουν τον Ελληνισμό εν γένει με τα «καλά» και τα «άσχημα». Κατά την διάρθρωση της πλοκής, ο ποιητής εξαίρει το ρόλο και τη συμμετοχή των θεών αλλά η τελική επιλογή ανήκει στον εκάστοτε ήρωα. Οι αξίες που ο θεόπνευστος δημιουργός προβάλει λάμπουν εις το διηνεκές και καλούν τόσο τον αρχαίο κόσμο όσο και το σύγχρονο να προβληματιστούν, να διδαχθούν και εν τέλει να επιλέξουν συνειδητά. Αυτό είναι ιστορία όχι με τη μορφή ξηρής αφηγήσεως των γεγονότων αλλά ως ζωντανή μνήμη του παρελθόντος, ως ώθηση για δράση στο μέλλον ( A.Wace & Fr. Stubbings. ΟΜΗΡΟΣ. ΕΚΔ. Καρδαμίτσα). Δεν είναι τυχαίο πως κάθε έθνος συναγωνίζεται ακόμα και σήμερα για την ανακάλυψη αυτού που ονομάζουμε «εθνικός θησαυρός». Και τα Ομηρικά έπη μεταξύ άλλων είναι ο δικός μας εθνικός θησαυρός.
Ο Όμηρος είναι ξεκάθαρος στην αντίληψη του. Το αίσθημα ότι ο καιρός των ηρώων ήταν εποχή μεγάλη και υπέροχη μοιάζει ριζωμένο βαθιά στη δομή και των δύο ποιημάτων… Υπάρχει μια αίσθηση ευφροσύνης αγαλλίασης στην αφήγηση, σαν να πρόκειται για έναν κόσμο εμπνευσμένο και όμορφο… Υπάρχει μία αίσθηση χαράς για τον κόσμο, παρεκτός όταν ανεπανόρθωτες συμφορές έρχονται από τους θεούς ή από τους εχθρούς ή βεβαίως, από την ίδια μας την Άτη (Gilbert Murray 1927.201).
Μέσω της Ιλιάδος ο ποιητής κραυγάζει τρόπον τινά για τον «πανελλήνιο πατριωτισμό». Ο Ισοκράτης που σαλπίζει την ένωση των Ελλήνων κατά των βαρβάρων (όσο κι αν επιμένουν οι θολοκουλτουριάρηδες στην στρεβλή ερμηνεία σχετικά με την ἡμετέρα παιδεία) επικαλείται τον Όμηρο. Με βάση τις προτροπές του Ισοκράτους ο Φίλιππος Β’ και ο Μ. Αλέξανδρος θα γίνουν οι έμπρακτοι εκφραστές του «Πανελληνισμού» . Ο Όμηρος είναι που επιθυμεί πρωτίστως ενωμένους τους Έλληνες. Εκφράζει το «πνεύμα» του έργου του βασιζόμενος στην παράδοση που άφησαν ως παρακαταθήκη οι ένδοξοι πρόγονοι.
Όπως είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε, κατά την κλασική περίοδο και στο σύνολο των ελληνικών πόλεων – κρατών, η εκπαίδευση των νέων βασιζόταν στα Ομηρικά έπη. Η αίγλη τους εκτός απ’ την παιδεία επηρέασε και όλες τις πνευματικές πτυχές της αρχαίας Ελλάδος. Θα μπορούσε να πει κανείς πως ο Όμηρος αποτελεί τον γεννήτορα του κλασικού πολιτισμού όπως τον έχει προσδιορίσει η σύγχρονη έρευνα. Η μελέτη και η αντιγραφή του Ομήρου δεν σταματούν στην αρχαιότητα. Στα Βυζαντινά χρόνια και μετά την άλωση της Πόλης, τα Ομηρικά έπη καλούνται να φωτίσουν και την Ευρώπη. Με άλλα λόγια ο ελληνισμός μεγαλούργησε χάρη στον Όμηρο και εξαιτίας του Ομήρου.
Στο Ι της Ιλιάδος υπάρχει ένα απόσπασμα (στ. 430-605) στο οποίο ο Φοίνιξ (=παιδαγωγός του Αχιλλέα) παραινεί τον αρχηγό των Μυρμιδόνων. Το εν λόγω χωρίο χαρακτηρίζεται διεθνώς ως το άστρον της ελληνικής ποιήσεως στην πιο λαμπρή του ώρα. Από τα αναρίθμητα γραπτά Ελλήνων ποιητών ανά τους αιώνες ξεχωρίζει ένα απόσπασμα απ’ το έργο του Ομήρου. Κι όμως ελάχιστοι είναι όσοι το γνωρίζουν. Ακόμα χειρότερα οι «καθηγητές» της μέσης εκπαίδευσης διδάσκουν τα ιερά έπη σαν να είναι συνταγές μαγειρικής.
Το Ομηρικό έργο συνιστά ανεκτίμητης αξίας κληρονομιά. Κάθε χρόνο Έλληνες και ξένοι επιστήμονες συγγράφουν τόμους σχετικά με τα δύο έπη. Για εμάς τους Έλληνες όμως συντρέχουν πολλοί παραπάνω λόγοι, σε σχέση με τους ξένους, προκειμένου να γνωρίζουμε την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Και αυτό γιατί στον πυρήνα των δύο έργων βρίσκεται η ιερή μας γη. Το σκηνικό των επών είναι αυτό της καθημερινής μας ζωής. Τα ίδια βουνά, οι ίδιες θάλασσες, ακόμα και οι ίδιες σοδειές. Όπως είχε επισημάνει και η Βρετανίδα περιηγήτρια Freya Stark (1893-1993): «Σ’ αυτό το μέρος της γης το σημερινό τοπίο εξακολουθεί να ταιριάζει περισσότερο με το χθεσινό». Οι ρίζες της ζωής των Ελλήνων είναι φυτεμένες στο Ομηρικό χώμα. Με άλλα λόγια δεν νοείται αρχαία ή σύγχρονη Ελλάς χωρίς την άμεση «συμβολή» του μεγαλύτερου ποιητή που γέννησε αυτή η γη.
Όπως προαναφέρθηκε ο Όμηρος αποτελεί τον γεννήτορα του κλασικού πολιτισμού. Σύμφωνα με άλλες απόψεις τα δύο εκτεταμένα ποιήματα ξεπροβάλλουν για ν’ αναδείξουν την ίδια την αρχή αυτού που ονομάζουμε, δυτικός πολιτισμός. Η ωραιότητα και η μεγαλοπρέπεια τους είναι στοιχεία χάρη στα οποία δε συνάντησαν έργο ανώτερο και πιθανότατα ισάξιο σε όλη την ποιητική παραγωγή που ακολούθησε. Ο Όμηρος αποτελεί μοναδικό φαινόμενο στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Είναι σοφός χωρίς ωστόσο να επιδεικνύει τη σοφία του. Κάθε άνθρωπος μεμονωμένα ή ομού με άλλους καλείται να επωφεληθεί απ’ τα αρχαία έπη. Ο ποιητής του οποίου τα χέρια οδηγεί η Μούσα έχει το χρέος να παιδεύσει (με την ευρεία έννοια) τον Έλληνα.
Κατά τη διάρθρωση των έργων παριστάνεται κάθε ευγενική εκδήλωση της ζωής, στην οποία φτάνει ο άνθρωπος με τη δική του θέληση και προσπάθεια. Ο ποιητής με την καθαρή του αντίληψη κατανοεί βαθύτατα και ερμηνεύει θαυμάσια με το μαγικό του λόγο ποιοί πόθοι και ποιά έργα εξυψώνουν τον άνθρωπο. Και όταν ένας ποιητής γνωρίζει το νόημα της ζωής, γίνεται ο καλύτερος ερμηνευτής των αξιών της και ο πιο πειστικός δάσκαλος μας, για να κερδίσουμε τις αξίες αυτές (Ε. Τσουρέας). Αξίες οι οποίες είναι πάντα επίκαιρες ώστε ο άνθρωπος να παραμείνει ηθικά ολοκληρωμένος.
Ο Όμηρος είχε στραμμένο το βλέμμα του στο ηρωικό παρελθόν. Ήθελε να «τραγουδήσει» ένδοξα κατορθώματα ηρώων και θεών. Απ’ την άλλη πλευρά έθετε σε υψηλή θέση την υπαιτιότητα του ίδιου του ανθρώπου. Όποια συμφορά έπληττε ένα θνητό ήταν αποτέλεσμα της δικής του δράσης κυρίως και δευτερευόντως της Θείας δράσης. Όπως κι ΑΝ προσεγγίσει κάποιος τα έπη αντιλαμβάνεται πως πρόκειται για κτήματα εσαεί (παντοτινά).
Κατά τον Αριστοτέλη, η Ιλιάς και η Οδύσσεια δεν αποτελούν το ξεκίνημα αλλά την κορύφωση μιας καλλιτεχνικής διαδικασίας τα πρωιμότερα στάδια της οποίας δεν είναι ευκρινή. Ωστόσο, ενώ, αυτό ερμηνεύει το γεγονός δεν ερμηνεύει το θαύμα που λέγεται «ΟΜΗΡΟΣ». Το θαύμα είναι η ιδιότητα της ποίησης, και τα θαύματα δεν έχουν τη δυνατότητα να ερμηνεύονται.
Πάτροκλος Αντωνίου
Διαβάστε περισσότερα στο ένατο τεύχος του περιοδικού “Μαίανδρος” που κυκλοφορεί
Διαβάστε περισσότερα: http://www.xryshaygh.com/enimerosi/view/omhros-o-poihths-twn-ellhnwn#ixzz3NGX55awA
