Μέρος H’
«Καί οι νεώτεροι Έλληνες, καίπερ εκπεσόντες της πάλαι ευκλείας εισίν ό ευφυέστερος λαός της οικουμένης»
Ιππόλυτος Ταιν
«Φιλοσοφία της τέχνης εν Ελλάδι»
Ο πνευματικός καθοδηγητής του Ίωνος Δραγούμη, ο μέγας φιλέλλην Ιππόλυτος Ταιν εταυτίζετο απολύτως με την θεμελιώδη θέση του Γιόχαν Γκότφριντ Χέρντερ ότι : «ο ιστορισμός εστιάζει στις ιδιαιτερότητες της δράσεως των ανθρωπίνων δυνάμεων στην πορεία της Ιστορίας», ενώ όπως και εκείνος εθαύμαζε τον Μεσαίωνα ως εποχήν φαντασίας, λαϊκής ποιήσεως και απλότητος, επέκρινε δε τον Διαφωτισμό ως μιαν «ειδωλολατρεία της λογικής». Ο Ταιν με πρωτοποριακή σύλληψη διακηρύσσει εμφατικώς ότι η ιστορία ανήκει στον χώρο της εμπειρικής μεθόδου, όπως αυτή εφαρμόζεται στα εργαστήρια, ημπορεί δηλαδή να εφαρμοσθεί η ιδία μέθοδος και στο εργαστήριον της Ιστορίας με την ενδελεχή ανάλυση των ιστορικών γεγονότων, την κατάταξή τους σε κατηγορίες αναλόγως με την πνευματικήν ανάπτυξη των ανθρώπων, την κοινωνία τους, τις οικονομικές δραστηριότητές τους. Κάθε ιστορικόν γεγονός εξαρτάται από τρεις παράγοντες : Τον χώρο (γεωγραφία και κλίμα), την καταγωγή (φυσική κατάσταση του ανθρώπου, το σώμα του και την θέση του στην βιολογική ανάπτυξη) και την στιγμή (πνευματική πρόοδος του ανθρώπου). Παρά το γεγονός ότι δεν είναι δυνατόν να εισέλθουν όλα αυτά τα στοιχεία της ιστορίας στο επιστημονικό εργαστήριον, είναι δυνατή η κρίση όλων αυτών των πηγών με βάση τις παγιωθείσες επιστημονικές διαδικασίες. Στην συνέχεια προσδιορίζονται οι κατηγορίες και ορίζονται οι λογικές – συναρτησιακές σχέσεις μεταξύ τους. Η σύνθεση αυτή, είναι η Ιστορία.
Γράφει ο Ταιν [στον πρώτον τόμο «Το Παλαιόν Καθεστώς» από το πεντάτομον έργο του «Οι καταβολές της συγχρόνου Γαλλίας» «Les origines de la France contemporaine» 1875-1893]: «Επιτρέπεται έτσι στον ιστορικό να ενεργήσει ως νατουραλιστής : Ήμουν εμπρός στο αντικείμενό μου, ωσάν να παρευρισκόμουν εμπρός στην μεταμόρφωση ενός εντόμου..»
«Θα προσπαθήσω να περιγράψω αυτές τις τρεις συνθήκες με ακρίβεια. Δεν έχω άλλο αντικείμενο υπ’ όψη. Ένας ιστορικός ημπορεί να έχει το προνόμιον ενός φυσιολόγου. Έχω θεωρήσει το θέμα μου ως το αυτό με την μεταμόρφωση ενός εντόμου. Επιπλέον, το συμβάν είναι τόσον ενδιαφέρον από μόνο του, ώστε αξίζει τον κόπο να παρατηρείται προς χάριν του και ουδεμία προσπάθεια απαιτείται για καταστολή των κρυφών κινήτρων του ατόμου. Απελευθερωμένη από κάθε προκατάληψη, η περιέργεια καθίσταται επιστημονική και ημπορεί να είναι εντελώς συγκεντρωμένη επί των μυστικών δυνάμεων, που καθοδηγούν την υπέροχη διαδικασία. Αυτές οι δυνάμεις είναι η κατάσταση, τα πάθη, οι ιδέες, οι θελήσεις κάθε ομάδος παραγόντων και οι οποίες ημπορούν να καθορισθούν και σχεδόν να μετρηθούν. Παρέχουν πλήρη εικόνα. Δεν περιοριζόμεθα σχετικώς με αυτές σε εικασίες, σε αβεβαία μαντεία, σε ασαφείς ενδείξεις».
Ο Ταιν εθεώρησεν ότι η ιστορία συγκροτείται από τους πολιτισμούς και τις χωροχρονικές αποτυπώσεις τους. Κάθε πολιτισμός έχει τις ιδικές του αξίες, αναπτύσσεται φθάνει στο απόγειόν του και μετά υφίσταται μιαν αμετάκλητο παρακμή.
Στο γνωστό μηνιαίο γαλλικό περιοδικό «Επιθεώρηση των δύο κόσμων» («Revue des deux mondes», που εκδίδεται από το 1829 έως σήμερον), ο Ταιν εδημοσίευσε το 1861 μία μελέτη του για τον Τζων – Στούαρτ Μιλ. [Ο Μιλ (1806-1873) ήταν Άγγλος φιλόσοφος, πολιτικός οικονομολόγος και μέλος του Αγγλικού κοινοβουλίου, θεωρείται δε επιπλέον λίαν σημαίνων κλασικός φιλελεύθερος στοχαστής του 19ου αιώνος. Το μέγιστον έργο του Μιλ ήταν το « Ένα Σύστημα Λογικής, Εκλογικευτικό και Επαγωγικό» – «A System of Logic, Ratiocinative and Inductive», 1843]. Στην εν λόγω μελέτη του ο Ταιν εφαρμόζων την επαγωγική μέθοδο του Άγγλου φιλοσόφου συγκρίνει και αποδεικνύει την χρησιμότητα της ιστορικής επιστήμης και την χρήση των επιστημονικών διαδικασιών προς απόδειξη των πηγών της.
Το έργον αυτό του Ταιν είναι μία διακήρυξη υπέρ της επιστήμης της ιστορίας, η οποία ανήκει στο πειραματικό πεδίο, όπως και η φυσιολογία. Για τον λόγον αυτόν εφαρμόζονται οι ίδιες μέθοδοι τις οποίες εφαρμόζουν οι φυσικές επιστήμες και τα ιστορικά γεγονότα προσδιορίζονται από τους νόμους που ισχύουν στον φυσικό κόσμο. Προκειμένου να μελετηθούν τα ιστορικά γεγονότα επιστημονικώς είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί μια εμπειρική μέθοδος, όπως γίνεται στην ιατρική όπου μελετώνται τα συμπτώματα και επίσης μια εργαστηριακή μέθοδος με φυσικά και χημικά πειράματα στα ζώα ώστε να κατανοηθεί ο άνθρωπος και οι ασθένειές του, αλλά και για να ελεγχθούν οι χημικές αντιδράσεις των οργανισμών.
Βεβαίως ο Ταιν γνωρίζει ότι δεν είναι δυνατό να κάνει πειράματα εντός ενός εργαστηρίου για την Ιστορία, αλλ’ όμως είναι δυνατόν να υποβάλλει τις πηγές σε επιστημονικές αναλύσεις. Για τον λόγον αυτόν διακρίνει τέσσαρα στάδια :
1. Ανάλυση : Ιστορικά γεγονότα σε τεκμήρια
2. Κατάταξη : Ιστορικά γεγονότα σε κατηγορίες : Έργα του πνεύματος (τέχνη, επιστήμη, θρησκεία), έργα της ανθρωπίνης κοινότητος (πολιτικές και κοινωνικές δομές), έργα του ανθρωπίνου μόχθου (οικονομικά αποτελέσματα)
3. Ορισμός : Περίληψη αυτών των κατηγοριών
4. Λογικές σχέσεις μεταξύ των κατηγοριών και των γεγονότων, προκειμένου να γίνει η σύνθεση.
Το αποτέλεσμα αυτό της προαναφερθείσης διεργασίας παράγει την Ιστορία.
Συνεπώς ο Ταιν προσδίδει στην Ιστορία το κύρος της φυσικής επιστήμης. Εφαρμόζει ο ίδιος το πρόγραμμά του ήδη από το 1875 όταν εκκινεί την συγγραφή το μείζονος έργου του «Οι καταβολές της συγχρόνου Γαλλίας».
Ο Ιππόλυτος Ταιν, ως πρώτος καθηγητής της ιστορίας της τέχνης στο Παρίσι, επίστευεν ότι για να καταλάβουμε την τέχνη πρέπει να μελετήσουμε ενδελεχώς την φυλή, το περιβάλλον και την εποχή που την παράγουν. Όταν το 1869 εξεδόθη σε βιβλίον το σύνολον των παραδόσεών του από το μάθημά του στην Σορβόννη για την «Φιλοσοφία της αρχαίας ελληνικής τέχνης», μετεφράσθη την ίδια χρονιά στην ελληνική, στην εφημερίδα «Κλειώ» της Τεργέστης, ενώ μετά δέκα έτη εκυκλοφόρησε σε τόμο στην Αθήνα (και αυτή και άλλες δύο μελέτες του).
Με την θεωρητική του συγκρότηση ο Ταιν προσπαθεί να διασώσει την πατρίδα του την Γαλλία και μαζί με αυτήν ολόκληρον τον Δυτικό πολιτισμό, από την «θριαμβεύουσα» και συνάμα «σηπτική» Γ΄ Γαλλική Δημοκρατία. Με την πικρά εμπειρία των πολιτικών γεγονότων της πατρίδος του καταλήγει στην θεωρία των «δύο όψεων της λαϊκής κυριαρχίας» : Η πρώτη οδηγεί στην αποδυνάμωση της εκτελεστικής εξουσίας, ενώ η δευτέρα στην δικτατορία του κράτους. Θεωρεί τον Ζαν Ζακ Ρουσσώ υπεύθυνο για την αλλοτρίωση του ατόμου και την υποδούλωσή του στο ανθρωποβόρο τέρας που αποκαλεί «λαϊκή κυριαρχία».
Γράφει ότι πριν από το «Κοινωνικό Συμβόλαιο» ο άνθρωπος ήταν ιδιοκτήτης αγαθών, τα οποία απώλεσε με το κοινωνικό συμβόλαιο και υπεχρεώθη στο κράτος. Την ιδέαν αυτήν την είχε πρώτος εκφράσει ο Τοκβίλ (1805-1859) γράφων ότι από την στιγμήν που καθιερούται η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, η νέα «δημοκρατική δομή» που αντικαθιστά το Παλαιόν καθεστώς οδηγεί κατευθείαν σε έναν δεσποτισμό νέου τύπου. Με μόνη την διαφοράν ότι, ενώ ο Ταιν θεωρεί ορατή την ύπαρξη αυτού του κινδύνου, ο Τοκβίλ επίστευεν ότι χάρη στις «αρετές της δημοκρατίας» οι κίνδυνοι αυτοί ημπορούν να υπερβληθούν. Όσον αφορά στην παιδεία ο Ταιν στρέφεται και πάλιν εναντίον του Ρουσσώ, ο οποίος εδέχετο ως ιδανική παιδεία του πολίτη εκείνην που συστήνει ο Πλάτων στην «Πολιτεία» και εκείνην που εφηρμόζετο στην Σπάρτη, γράφων ότι κατ’ αυτόν τον τρόπον από την πλέον τρυφερά ηλικία, οι μελλοντικοί πολίτες συνηθίζουν να αναγνωρίζουν την απόφαση της «λαϊκής συνελεύσεως» ως την μόνη νόμιμο απόφαση.
Ο Ταιν παραδέχεται ότι η κλασσική γαλλική γλώσσα, «η γλώσσα της Ακαδημίας και των σαλονιών» είναι εργαλείον για να εξηγήσουμε, για να αποδείξουμε, για να πείσουμε. Το εργαλείον αυτό εξελίσσεται έναν αιώνα αργότερον σε «μιαν επιστημονική μέθοδο ανάλογη με την αριθμητική και την άλγεβρα», είναι ανίκανον όμως να εκφράσει το πάθος, το ζων άτομο, το ιδιαίτερον, το ιδιάζον. Για την αδυναμίαν αυτή της γαλλικής γλώσσης ο Ταιν δίδει ως παράδειγμα την μετάφραση του μονόλογου του σαιξπηρικού Άμλετ από τον Βολταίρο, ή την μετάφραση του Ομήρου από τον Φενελόν. Η υπεροχή των γαλλικών την εποχήν εκείνη, η υπεροχή μιας γλώσσης με δομήν σχεδόν ανάλογον εκείνης μαθηματικής μεθόδου, (από την οποίαν ελλείπουν οι άμεσες λέξεις ή οι ισχυρότατες στιγμές, οι συναισθηματικές ακρότητες, ωμότητες και οικειότητες), σημαίνει την νίκη του «αγαπημένου οργάνου του ορθού λόγου» ή καλύτερον «ενός ορισμένου ορθού λόγου, ενός ορθού λόγου που επιχειρηματολογεί, που θέλει να σκέπτεται με την μικροτέρα προετοιμασία και τη μεγαλυτέρα ευκολία … που δεν ημπορεί ή δεν θέλει να καλύψει την πληρότητα και την πολυπλοκότητα της πραγματικότητος». Άλλωστε, ο ίδιος ο Ταιν επικαλείται την μαρτυρία του μεγάλου Διαφωτιστή Βολταίρου που απέδιδε λίαν περιορισμένη ποιητικήν ευαισθησία στους ομοεθνείς του μεταξύ των εξευγενισμένων εθνών [στο αριστούργημα του Διαφωτισμού « Εγχειρίδιον περί των ηθών και το πνεύματος των εθνών και περί των κυρίων γεγονότων της ιστορίας μετά των Καρλομάγνο έως τον Λουδοβίκο ΙΓ’» – «Essai sur les mœurs et l’esprit des nations et sur les pricipaux faits de l’ histoire depuis Chalemagne jusqu’ a Louis XIII», 1756 ]
Ο Ταιν προκειμένου να υποστηρίξει τις αρχές του στις μελέτες του, εστηρίχθη αποκλειστικώς στα γεγονότα και στις μεταξύ τους σχέσεις. Δεν τον απησχόλησεν καν η μεταφυσική. Οι έρευνές του στην λογοτεχνία, στην κριτική και στην ιστορία εσημαδεύθησαν από την λεπτολόγο επιμονή του στην μέθοδόν του : Την αφαίρεση, την υπόθεση και την επαλήθευση. Στόχος του ήταν η πληρεστέρα εφικτή κατανόηση του ανθρώπου, ως μονάδος και ως συλλογικότητος. Υπήρξεν παραλλήλως κριτικός της φιλοσοφίας και της ιστορίας. Προσέδωσε πράγματι μια νέα βάση στην κριτική, βάση που οδήγησε στην απαρτίωση της επιστημονικής κριτικής της εποχής μας.
Α. Κωνσταντίνου
Διαβάστε περισσότερα: http://www.xryshaygh.com/enimerosi/view/poreia-anazhthshs-twn-ethnikwn-idewn7#ixzz5gGfM09Tw
