Ο Κωστής Παλαμάς, με αφορμή το μαρτύριο του Μητροπολίτου Σμύρνης, έγραψε ένα κείμενο, με τίτλο «Ο Χρυσόστομος της Σμύρνης», στις 4 Σεπτεμβρίου 1922. Ο Ποιητής συγκρατεί την οργή του, φέροντας στην μνήμη του την επίσκεψη του σεπτού ιεράρχη και εθνομάρτυρα στην Αθήνα, πριν τρία χρόνια. Θυμάται τον Μητροπολίτη Σμύρνης να εισέρχεται στο συμβούλιο, διακόπτοντας την συζήτηση, σαν λύτρωση από ένα άχαρο συμφεροντολογικό οικονομικό ζήτημα που απασχολούσε τα μέλη του.
Σημειώνεται εδώ ότι, ως άνθρωπος του πνεύματος, ο Παλαμάς, δεν αρέσκεται να αναλώνεται σε οικονομικά ζητήματα. Αυτή η παθητική ατομική στάση δεν είναι απολύτως ορθή, εάν δεν εμπεριέχει συγκεντρωτική δράση. Τα οικονομικά ζητήματα μπορούν να επικρατήσουν και να διαμορφώσουν συμπεριφορά, εάν δεν υπάρξει αντίδραση από πλευράς των εθνών ή πολιτική θέση και συνεπώς κρατική παρέμβαση, προκειμένου να διασφαλιστούν τα συμφέροντα του έθνους και του πολίτη.
Προς τούτο, ο Μωρίς Μπαρντές (Maurice Bardeche, 1907-1998), ο γαμπρός του Μπραζιγιάκ1 (Robert Brasillach, 1909-1945), έγραφε: «Ένα έθνος παύει να έχει ψυχή, όταν δεν θέτει πάνω από το χρήμα, από ένστιχτο και χωρίς καμμία αμφισβήτηση, ένα σύνολο ιδανικών που τα θεωρεί τα θεμέλια της ύπαρξης του. Ένα έθνος που βάζει πάνω απ’ όλα τα χρήμα, παύει να είναι έθνος και γίνεται το όργανο εκείνου του ξένου που κατέχει το χρήμα και στα χέρια του οποίου έχει εγκαταλείψει τη ζωή και το πεπρωμένο του».2
Στην συνέχεια του άρθρου ο Ποιητής μας παρουσιάζει τον Ιεράρχη σεμνό και γλυκύτατο, το κήρυγμά του ήταν καθαρότατα και χαρακτηριστικότατα πατριωτικόν. Θράκη, Σμύρνη, Αλύτρωτοι Τόποι. Ο Σταυρός και η Κυανόλευκος Τον συγκίνησαν, όπως Τον οδήγησαν λίγα χρόνια νωρίτερα, κατά τον Μακεδονικό Αγώνα.
Ο Τούρκος είναι το «θηρίον της Αποκαλύψεως». Οι βόρειοι και δυτικοί εκπολιτισθέντες Ευρωπαίοι ανέχθηκαν έμμεσα τις θηριωδίες, στην συνέχεια μετετράπησαν σε δήθεν προστάτες μας.
Κατά την συγκεκριμένη (από το 1920 έως το 1922) χρονική περίοδο της ομιλίας του Μητροπολίτου, η ανατολική Θράκη και η ασιατική Ελλάς είχαν απελευθερωθεί και φαινόταν ότι θα επακολουθούσε η αρχή της επανιδρύσεως της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη, με σύμβολα τον Δικέφαλο Αετό μετά της Κυανολεύκου. Δυστυχώς, τα πράγματα δεν έγιναν έτσι, παρότι οι συνθήκες δεν ήταν τόσο δυσμενείς όσο μας λένε οι κρατούντες την ιστορική γνώση.
Υπενθυμίζεται ότι ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις είχαν μεταφερθεί και καταλάβει την ανατολική Θράκη, με αποβίβαση στη Ραιδεστό, αλλά και με προέλαση οδικώς του Σώματος Στρατού Εθνικής Άμυνας, από την 19 Ιουλίου 1920. Αρχικά, στην ανατολική Θράκη είχαν μεταφερθεί περίπου 45.000 άνδρες (5 Μεραρχίες Πεζικού με το Πυροβολικό τους), ενώ ο Νικ. Πλαστήρας είχε δηλώσει στις 25 Σεπτεμβρίου 1922 με σταθερότητα: «Η Θράκη δια την Ελλάδα θεωρείται η ζωή αυτής». Δυστυχώς, αυτά απεδείχθησαν μόνον λόγια, που δεν επιβεβαιώθηκαν στην πράξη, καθώς μετά έναν μήνα και με τις προδοτικές διαπραγματεύσεις που προηγήθηκαν, οι Μεραρχίες απεσύρθησαν σύμφωνα με την ανακωχή των Μουδανιών και το πρωτόκολλο εκκενώσεως της ανατολικής Θράκης.
Γνωστή είναι και η επιστολή του Χρυσοστόμου προς τον Βενιζέλο, με ημερομηνία 25 Αυγούστου 1922. Σε αυτήν, του γράφει προφητικά και κατηγορηματικά: «σύμπαν το Ελληνικόν Έθνος καταβαίνει πλέον εις τον Άδην», «…ζήτημα είναι εάν το παρόν μου γράμμα αναγιγνώσκεται υπό της Υμετέρας Εξοχότητος, αν ημείς πλέον υπάρχωμεν εν τη ζωή…» και στην συνέχεια με ευθύτητα «…και Υμείς φέρεται μέγιστον της ευθύνης βάρος δια δύο Πράξεις Σας… αποστείλατε εις Μ. Ασίαν ως Ύπατον Αρμοστήν έναν παράφρονα και εγωιστήν … ατυχήν και ένοχον έμπνευσιν να διατάξητε εκλογάς». Πράγματι, όταν ο Ελληνικός Στρατός ξεπέρασε την αδυναμία της υποστηρίξεως των επιχειρήσεων σε μεγάλο βάθος, επινοήθηκε η είσοδος του ξένου παράγοντος, δια του αγγλόφιλου Αρμοστή Αριστ. Στεργιάδη, καθώς και οι διχαστικές, εκλογές για την κατάρρευση όλων των επιτευγμάτων.
Β. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ
Ο ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ 3
Έχω πάντα εμπρός εις τα μάτια μου έλεγεν ο σεβάσμιος καθηγητής, ζωηρότερον τώρα την βλέπω απέναντί μου, από τον στέφανον του μαρτυρίου καταυγαζομένην, την εικόνα του νέου οσιομάρτυρος Μητροπολίτου του Χρυσοστόμου της Σμύρνης 4.
Χειμερινή εσπέρα ήτο, Δεκέμβριος ο μήν, εγγίζουν τρία έτη να συμπληρωθούν. Συνεδριάζομεν οι Σύμβουλοι. Κάποιον ζήτημα οικονομικόν, θετικόν, άχαρι εις τας λεπτομερείας του, συμφεροντολογικόν, δυσεξιχνίαστον, μας απησχόλει και μας απερρόφα και μας ανησύχει. Ότε ο κλητήρ ανήγγειλε την επίσκεψιν του Μητροπολίτου Σμύρνης. Εζήτει να του επιτραπή να προσέλθη παρεπιδημών και να χαιρετίση τους σοφούς Συμβούλους. Η συζήτησις έπαυσεν, η συνεδρίασις διεκόπη.
Το Συμβούλιον ηγέρθη εις προϋπάντησίν του. Ο σεπτός Ιεράρχης έσφιξε την χείρα ενός εκάστου των μελών. Συμπαθητικός, ταπεινός περισσότερον εις το εξωτερικόν του, επιβαλλόμενος μάλλον δια της πρωτογόννου χριστιανικής γλυκύτητος εις το ήθος του, παρά δι’ επισημότητος ιερατικής, ούτως ειπείν, εις τους τρόπους του. Τω παρεχώρησα την προεδρικήν θέσιν μου. Άμα επ’ εκείνης εγκατασταθείς, έκρινε πρέπον να τιμήση την προσενεχθείσαν οιονεί επίτιμον προεδρείαν, να μη απομείνη αργός. Και ο προεδρικός θώκος μετεβλήθη εις άμβωνα. Αλλ’ ο ιεροκήρυξ δεν είχε τίποτε από την τυπικήν, υπόψυχρον και θεατρικήν, συχνά, επιτήδευσιν των ρητόρων του θείου κηρύγματος.
Η ομιλία του δεν ανεφέρετο εις δόγματα, ουδέ ετόνιζεν ωρισμένας αρχάς καθιερωμένας υπό της χριστιανικής ηθικής, εις υπόδειγμα ενάρετου βίου, διά την αιωνίαν ζωήν. Το κήρυγμά του ήτο καθαρώτατα και χαρακτηριστικώτατα πατριωτικόν. Ενεπνέετο από τους μεγάλους επικούς καιρούς, από την επικαιρότητα των θριαμβευτικών γεγονότων, των οποίων ησθανόμεθα αγαλλόμενοι τον αντίκτυπον. Ήτον ως ιστορική, αφηγηματική, άμα δε μυστηριακή και αποκαλυπτική διάλεξις. Την ενέπνεεν η Θράκη, όπου ο Ελληνικός στρατός επανίστα τας ευκλεείς παραδόσεις των Βυζαντινών αυτοκρατόρων ανακτητής της Αδριανουπόλεως5. Την εγέμιζεν η Σμύρνη όπου ο Σταυρός της Ορθοδοξίας προέβλεπε συγκάθεδρον αδελφήν του, την κυανόλευκον. Εξήστραπτεν η αγαθή γενειώσα μορφή του θαλερού πρεσβύτου εις την ιδέαν της απολυτρώσεως των Αλυτρώτων, αλλ’ ο τόνος της φωνής του προσελάμβανεν αποχρώσεις καρδιοβόρου οδύνης, ότε αναπαρίστα, εις όλας του τας λεπτομερείας, το καταχθόνιον σχέδιον της εξοντώσεως του Ελληνισμού της Ανατολής.
Σχέδιον το οποίον κατέγραψεν, υπείκουσα εις τα διδάγματα της πολιτικής φιλοσοφίας περί του ότι οι αδύνατοι και οι επιζήμιοι εις τα συμφέροντα των δυνατών δεν έχουν δικαίωμα να ζώσιν επι της γής, κατέγραψεν η αδιάλλακτος επιστήμη φιλότουρκου στρατηγού, ανήκοντος εις λαόν ιστάμενον επί της κορυφής μεταξύ των άλλων συσταδιαδρόμων του εις τον πολιτισμόν. Και το αφήρμοσεν ο κορυφαίος αντιπρόσωπος της βαρβαρότητος, ο Τούρκος, χρόνων αφελώς πιστευομένων ότι παρήλθον ες αεί, υπόλειμμα και τεκμήριον.
Ο Τούρκος, έλεγεν ο φιλόπατρις ιεράρχης, είναι το θηρίον της Αποκαλύψεως. Αλλά φρικιά ο νούς, οσάκις λογίζεται ότι το θηρίον τούτο ζη ακόμη και αντέχει, και καταλύει και συντρίβει, υπό τα όμματα του εκπολιτισθέντος Ευρωπαίου, με την έμμεσον ανοχήν των ισχυρών της Δύσεως και του Βορρά. Το θηρίον, φίλτρον μαγικόν εκάστοτε, ποτίζει τους πλατωνικώς, οσάκις υπερπληρωθή το ποτήριον της αδικίας, διαμαρτυρομένους εναντίον του και απειλητικώς προσβλέποντας Ευρωπαίους χριστιανούς προστάτας δήθεν· και υπό την επήρειαν του φίλτρου εκείνοι, συμπαθούντες ή αδρανούντες τον αφίνουν εν τούτοις να καίη και να σφάζη, να ερημώνη να ατιμάζη να τερατουργή, απαθείς ή ουδέτεροι κομπάρσοι εις την αιματοβαφή τραγωδίαν του πρωταγωνιστούντος Ισμαηλίτου.
Αλλά κατέπνιγε τον πόνον των οδυνηρών προφητικών του βλέψεων η θριαμβευτική προέλασις του Ελληνικού στρατού εις την Θράκην, η χωρούσα επί αισίων οιωνών6 Ελληνοκρατία της Κωνσταντινουπόλεως, η επανάκτησις της Ιωνίας, της γης «όπου ο Μέλης7 στιλπνός μαρμαίρει ως πλάξ αργύρου»8, κατά τον παλαιόν ποιητήν 9. Δεν ήθελ’ εφεξής να αποκαλήται «κατ’ ανατολάς Τουρκία» η χώρα εις την οποίαν από της κιθάρας του Ομήρου μέχρι του ξίφους του Μεγάλου Αλεξάνδρου ο Ελληνισμός εμουσούργει και εμεγαλούργει. Παρά την Ευρωπαϊκήν Ελλάδα ανέκυπτε από όχι ολιγώτερον ένδοξον τμήμα, εις το οποίον ήρμοζε το όνομα «Ασιατική Ελλάς».
Εμακάριζεν εαυτόν, διότι ηυτύχησε να ίδη αρχομένην την επανίδρυσιν, έλεγεν, της περικλεούς Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και τας πολυπαθείς χώρας της Ανατολής οσημέραι λαμπρυνομένας πλειότερον υπό του ανεσπέρου φωτός της Ελληνικής χριστιανικής ελευθερίας. Και βυθιζόμενος εντονώτερον από την ρύμην του λόγου του εις το πατριωτικόν όραμα του ο Χρυσόστομος της Σμύρνης και τας χείρας ανατείνων προς τα ύψη και προσβλέπων ως εν εκστάσει τους μετ’ ευλαβείας και κατανύξεως ακροωμένους αυτού, επέρανε την ομιλίαν του δια της ανακρυγής ταύτης· Ας αξιώση ο Ύψιστος σύμπαντα τον Ελληνισμόν κατά το υποφώσκον νέον έτος να ακούση εντός του αγλαού10 ναού της του Θεού Σοφίας αδόμενον το «Χριστός γεννάται» και να χαιρετίση τότε το αναγεννηθέν Ελληνικόν Βυζαντινόν Κράτος11, σύμβολον έχον τον Δικέφαλον Αετόν μετά της Κυανολεύκου.
Και αποχαιρετίσας τους προσδραμόντας εταίρους του Συμβουλίου και άλλους παρισταμένους εκεί δια να ασπασθώσει την δεξιάν του, ο θεόπνευστος Ιεράρχης, ο καταλειπών μετά την αναχώρησίν του εκείθεν φωταυγή τρισυπόστατον αύλακα μυστηριακόν Πίστεως, Ελπίδος και Αγάπης, επανήλθεν εις την πρωτεύουσάν του, ένθα τον ανέμενε μετά τινά χρόνον, αντί της εκπληρώσεως της ευχής του, ο μαρτυρικός θάνατος.
Από το βιβλίο, Κωστή Παλαμά, Αιρετικά κείμενα κατά της πολιτικής «ορθότητας». Αθήνα: Νέα Σπάρτη, 2018, σ.σ. 104-106 και 165-170.
1 Περισσότερα στοιχεία στο R. Brasillach, Γράμμα σ’ ένα στρατιώτη της κλάσεως του ’60. Αθήνα: Κοσμάς, 2014.
2 Ν. Γ. Μιχαλολιάκος, Τα Πρώτα Χρόνια. Αθήνα: 2018, σελ. 270.
3 Εφημ. ΕΜΠΡΟΣ, 4 Σεπτεμβρίου 1922.
4 Χρυσόστομος Καλαφάτης, Μητροπολίτης Σμύρνης (1867-1922): Θεολόγος και Ιεράρχης. Μητροπολίτης Δράμας, Φιλίππων και Ζιχνών από το 1902 έως το 1910, με σημαντική δράση στον Μακεδονικό Αγώνα. Από το 1910, διετέλεσε Μητροπολίτης Σμύρνης. Αρνήθηκε να εγκαταλείψει το ποίμνιό του, παρά την προσφορά ασφαλούς διαφυγής από τις Μεγάλες Δυνάμεις και κατακρεουργήθηκε από τον τουρκικό όχλο κατ’ εντολήν του Νουρεντίν Πασά, στις 27 Αυγούστου 1922. Το 1933, κατετάγη στο αγιολόγιο της Εκκλησίας της Ελλάδος.
5 Η Αδριανούπολη απελευθερώθηκε από τον Ελληνικό Στρατό την 13η Ιουλίου 1920. Ο Παύλοβιτς (Διευθυντής της Σοβιετικής προπαγάνδας στην Εγγύς και Κεντρική Ανατολή), είπε στο Συνέδριο του Μπακού, τον Σεπτέμβριο του 1920: «Η Ελληνική κατοχή της Θράκης και Αδριανούπολης σκοπό έχει την απομόνωση της επαναστατικής Τουρκίας και της Σοβιετικής Ρωσίας από τα Βαλκάνια».
6 Οιωνός: φαινόμενο, γεγονός, σημάδι που προμηνύει το μέλλον (ομηρική λέξη). Γνωστή είναι η φράση του Ομήρου, από την Ιλιάδα Μ΄ 243, όταν ο Έκτωρ απάντησε στον Πολυδάμαντα σχετικά με τον κακό οιωνό του φιδιού που εμφανίσθηκε στον ουρανό: «εις οιωνός άριστος αμύνεσθαι περί πάτρης», δηλαδή: «το πιο καλό φαινόμενο (σημάδι) είναι να πολεμάς για την γλυκιά πατρίδα (γη)».
7 Μέλης: Ποταμός της Σμύρνης, όπου γεννήθηκε ο Όμηρος. Ονομαστή είναι η Γέφυρα των Καραβανιών στην ανατολική είσοδο της πόλεως. Το κτίσιμό της χρονολογείται στα 850 π.Χ., γεγονός που την καθιστά την αρχαιότερη σε χρήση γέφυρα στον κόσμο. Κατά την μυθολογία, ο Μέλης ήταν Αθηναίος σε ανάμνηση του οποίου ιδρύθηκε στην Αθήνα ο βωμός του Αντέρωτα.
8 Απόσπασμα από το ποιήμα «Νοσταλγία» του Ιωάννη Καρασούτσα.
9 Αναφέρεται στον Ιωάννη Καρασούτσα (1824-1873): Ποιητή και μεταφραστή από την Σμύρνη. Καθηγητή της γαλλικής γλώσσας. Το έργο του συνδυάζει την ρομαντική θεματολογία με την αρχαϊστική γλωσσική έκφραση.
10 Αγλαός: Ακτινοβόλος.
11 Η ευχή δεν πραγματοποιήθηκε, όμως άγνωστη παραμένει η ευκαιρία του Μαΐου του 1923. Επιπλέον στοιχεία μπορούμε να διαβάζουμε σε σχετικό άρθρο του Ν. Γ. Μιχαλολιάκου, με τίτλο: «Πως χάσαμε την Ανατολική Θράκη», στην Εφημερίδα Χρυσή Αυγή, 5 Οκτωβρίου 2016 (Φύλλο 1.001).