Η ιστορία της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας έχει αναδείξει σπουδαίες προσωπικότητες, οι οποίες με το ισχυρό φρόνημα, το αγωνιστικό πνεύμα και τις Ορθόδοξες αξίες τους, έχουν στιγματίσει την πορεία της Ρωμανίας. Μια από αυτές υπήρξε ο Ιωάννης Γ’ Δούκας Βατάτζης, κυβερνήτης, διπλωμάτης, στρατιωτικός και Άγιος. Ο Ιωάννης Βατάτζης γεννήθηκε στο Διδυμότειχο το 1193. Ήταν ο Αυτοκράτορας της Νίκαιας από το 1222 ως το 1254, μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 από τους Σταυροφόρους.
Ο Ιωάννης Βατάτζης υπήρξε κατά κοινή ομολογία των ιστορικών ένας από τους μεγαλύτερους άνδρες του μεσαιωνικού Ελληνισμού. Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, ο Τελευταίος Αυτοκράτορας, απευθυνόμενος προς τον αδερφό του Ιωάννη Η’ Παλαιολόγο είπε τα εξής: «Από την ιστορία μας έχουμε το δίδαγμα πως όσο κυβερνούσαν βασιλιάδες στρατιώτες, το Βυζάντιο δοξαζόταν, ενώ μόλις έπαιρναν την αρχή οι ευνούχοι, το κράτος διαλυόταν».
Ο Ιωάννης Βατάτζης ανήκει στην πρώτη κατηγορία, μόνο που δεν τον διέκρινε η ακόρεστη επιθυμία για αποκόμιση πλούτου και δόξας. Αντίθετα, πρώτιστο μέλημα του ήταν η ευημερία του λαού. Ως προς τις στρατιωτικές του ενέργειες, συνετέλεσε τα μέγιστα στην ανόρθωση της Αυτοκρατορίας και την μετά τον θάνατο του ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης, δημιουργώντας το υπόβαθρο για την ανάκτηση της. Καθυπέταξε κάθε προσπάθεια αντίστασης και εν δυνάμει αμφισβήτησης της κυριαρχίας του. Στήριξε τους Ακρίτες, τους φτωχούς, επένδυσε στην μόρφωση, την εγχώρια παραγωγή, αναδιένειμε τον δημόσιο πλούτο και δημιούργησε κοινωνικές δομές πρωτοπόρες για την εποχή του.
Εις ότι αφορά την εσωτερική πολιτική την οποία ο Βατάτζης ακολούθησε, κατόρθωσε να εξυψώσει το βιοτικό επίπεδο του λαού, μέσω της εξυγίανσης της δημόσιας διοίκησης και της πάταξης της αδικίας και της ασυδοσίας των αρχόντων. Οι πολιτικές του ενέργειες επέφεραν άνθηση της οικονομίας σε όλους τους τομείς. Με σειρά μέτρων ενίσχυσε τις κατώτερες κοινωνικές τάξεις. Μείωσε την φορολογία και με την ενθάρρυνση του εμπορίου, της βιοτεχνίας, της κτηνοτροφίας και της γεωργίας ευνόησε την ανάπτυξη. Απαγόρευσε την εισαγωγή ειδών πολυτελείας, δίνοντας το παράδειγμα της αποφυγής του έκλυτου βίου των παρακμιακών απολαύσεων. Φρόντισε την Παιδεία ανεγείροντας σχολεία και βιβλιοθήκες, ίδρυσε νοσοκομεία και φιλανθρωπικά ιδρύματα, οικοδόμησε μεγαλόπρεπους Ναούς και ενίσχυσε οικονομικά πολλά μοναστήρια. Η κρατική άμυνα ενισχύθηκε με οχυρωματικά έργα ενώ δόθηκε Γη και στους Ακρίτες για να καλλιεργούν και να ζουν τις οικογένειες τους, εξασφαλίζοντας έτσι την ισχυρή φύλαξη των συνόρων. Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις ενεργούσε πάντα με σύνεση και καρτερικότητα. Εφάρμοσε μέτρα θωράκισης της αμυντικής ικανότητας σε μια εποχή που την Αυτοκρατορία επιβουλεύονταν οι στρατιές των Φράγκων, των Βουλγάρων, των Τούρκων και των Μογγόλων.
Ο Ιωάννης Βατάτζης ουσιαστικά παρέλαβε μια επαρχία και κατόρθωσε να την μετατρέψει σε Αυτοκρατορία, θέτοντας τα θεμέλια για την δημιουργία ενός άλλου είδους κράτους, το οποίο είχε καθαρά Ελληνική ταυτότητα. Πρωταρχικός στόχος του ήταν η ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης και η ανασύσταση της Αυτοκρατορίας. Η ανακατάληψη δεν επιτεύχθηκε επί των ημερών του, όμως κατόρθωσε να δημιουργήσει ένα ισχυρό κράτος, το οποίο έμελλε το 1261 από το Μιχαήλ Παλαιολόγο να επανακτήσει την Πόλη των Κωνσταντίνων. Αξιοπρόσεκτη είναι και η επιστολή που απέστειλε ο Βατάτζης στον Πάπα Γρηγόριο Θ’, στην οποία διατρανώνεται το Ελληνικό φρόνημα που τον διακατείχε, καθώς ο ηγέτης της Νίκαιας ανατρέχοντας στο ιστορικό του παρελθόν με υπερηφάνεια δηλώνει την εθνική του ταυτότητα.
Πέθανε στις αρχές Νοεμβρίου του 1254 στο Νυμφαίο και ενταφιάστηκε με μεγάλες τιμές στην Μονή Σωσάνδρων, που ο ίδιος είχε χτίσει προς τιμήν της Παναγίας. Η αγιοποίηση του από το λαό ήρθε άμεσα, καθώς αναγνωρίστηκαν τα θαύματα του και κτίστηκε προς τιμήν του Ιερός Ναός στην Μαγνησία της Μικράς Ασίας και εκκλησάκι στο Νυμφαίο. Στο Διδυμότειχο έχει ανεγερθεί από το 2010 ο πρώτος Ναός αφιερωμένος στον Άγιο Ιωάννη Βατάτζη. Ως Άγιος Ιωάννης Βατάτζης ο Ελεήμων, η μνήμη του ετιμάτο με ιδιαίτερη ευλάβεια από τους μικρασιατικούς πληθυσμούς μέχρι και τις αρχές του εικοστού αιώνα. Η μνήμη του Αγίου-Αυτοκράτορα διατηρήθηκε μέχρι τους νεότερους χρόνους, κυρίως στη μητρόπολη της Εφέσου. Το 14ο αιώνα ο επίσκοπος Πελαγονίας Γεώργιος συνέγραψε το Βίο του Αγίου Ιωάννου Βασιλέως του Ελεήμονος σε μορφή συναξαρίου, ενώ του αποδόθηκαν πολλά θαύματα. Στον επίσκοπο Γεώργιο πιθανόν βασίστηκε και ο Νικόδημος ο Αγιορείτης, ο οποίος κατά παραγγελία του μητροπολίτη Εφέσου συνέταξε ακολουθία προς τιμήν του Βατάτζη.