Ο στρατιωτικός Θεόδωρος Α’ Λάσκαρης ήταν ο ιδρυτής και πρώτος αυτοκράτορας της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας στην Μικρά Ασία, μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους το 1204. Γεννήθηκε γύρω στα 1175 και όντας μέλος επιφανούς βυζαντινής οικογένειας προωθήθηκε γρήγορα σε υψηλά στρατιωτικά αξιώματα, διακρινόμενος για την γενναιότητα και τις ικανότητες του.
Το 1204, την παραμονή της πτώσεως της Κωνσταντινούπολης κατά την Δ’ Σταυροφορία και ενώ ο Αλέξιος Ε’ Μούρτζουφλος είχε εγκαταλείψει την Πόλη, ο λαός εξέλεξε ως αυτοκράτορα τον αδελφό του Κωνσταντίνο Λάσκαρη. Οι συνθήκες όμως οδήγησαν στην φυγή των Λασκαριδών από την Πόλη και την διαφυγή τους στη Μικρά Ασία. Εκεί την ηγεσία της αντίστασης ανέλαβε ο Θεόδωρος. Ο Θεόδωρος Α’ Λάσκαρης, αφού κατάφερε να επιβληθεί στους μικρασιάτες ηγεμόνες, ενεπλάκη σε εχθροπραξίες κατά των Σταυροφόρων και των αυτοκρατόρων της Τραπεζούντας. Μεταξύ των προσφύγων από την Πόλη συγκαταλεγόταν και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως με πολλούς κληρικούς, κάτι που συνετέλεσε στην δημιουργία ενός νέου Πατριαρχείου στην Νίκαια. Νέος Πατριάρχης ορίστηκε ο Μιχαήλ Δ’, που έστεψε τον Λάσκαρη Αυτοκράτορα γύρω στο 1208.
Το 1211 ο Θεόδωρος Λάσκαρης συγκρούεται με τους Σελτζούκους τούρκους και τον σουλτάνο Καϊκοσρού στην κοιλάδα του Μαιάνδρου, στην περιώνυμη μάχη της Αντιόχειας, όπου και πετυχαίνει αναπάντεχη νίκη. Ο στρατός του, μόλις δυο χιλιάδες άνδρες με πιο αξιόμαχο τμήμα ένα σώμα οχτακοσίων μισθοφόρων ιππέων από την Ιταλία, μειονεκτούσε φανερά σε σχέση με τους τούρκους και μετά τις πρώτες συμπλοκές αρχικά φαινόταν ότι θα έχανε την μάχη. Όταν όμως ο Θεόδωρος συναντάται προσωπικά με τον σουλτάνο, ρίχνει το άλογο και φονεύει τον αναβάτη του ανατρέποντας έτσι την έκβαση της μάχης. Σύμφωνα με βυζαντινές πηγές, αναφέρεται πως ο Θεόδωρος Λάσκαρης κάρφωσε τον σουλτάνο στην καρδιά, αν και ο ιστορικός Γεώργιος Ακροπολίτης αναφέρει πως το κεφάλι του Καϊκοσρού κόπηκε δίχως να σφαγεί από τον Βασιλέα ή από άλλον της συνοδείας του. Την αφήγηση αυτή αμφισβήτησαν επίσης Σελτζούκοι ιστορικοί.
Οι επιτυχίες του, καθώς και τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι Λατίνοι στα Βαλκάνια από τους Βουλγάρους, οδήγησαν τελικά στην υπογραφή συνθήκης ειρήνης με τον λατίνο αυτοκράτορα Ερρίκο το 1214 στο Νυμφαίο, η οποία προέβλεπε ότι οι Λατίνοι θα περιορίζονταν σε μια στενή λωρίδα στην βορειοδυτική Μικρά Ασία. Τα επόμενα χρόνια ο Θεόδωρος Λάσκαρης ασχολήθηκε με την οργάνωση του κράτους, την ενίσχυση της οικονομίας και του στρατού, αλλά και την προετοιμασία της επιστροφής στην Κωνσταντινούπολη. Πέθανε ξαφνικά το 1222 σε ηλικία 47 ετών, αφήνοντας ως διάδοχο του τον γαμπρό του Ιωάννη Γ’ Δούκα Βατάτζη.